1991 март 20, Владимир Волынский. - Протокол допроса Д. Токарева ^[1]

1991 marzec 20, Włodzimierz Wołyński. - Protokół przesłuchania D. Tokariewa ^[1]

[Яблоков]: Военный прокурор подполковник юстиции Анатолий Яблоков при участии специалиста [в области видеозаписи], сотрудника КГБ СССР по Владимирской области Николая Зотова, на основании статей 157, 158 и 160 Уголовно-Процессуального Кодекса РСФСР, допрашивал в качестве свидетеля с применением записи на видеомагнитофон следующее лицо:

Яблоков: Фамилия свидетеля, имя, отчество?

Токарев: Токарев Дмитрий Степанович.

Яблоков: Дата рождения?

Токарев: 1 октября 1902 г. - почти что ровесник века [XX].

Яблоков: Место рождения?

Токарев: По старому названию?

Яблоков: Да.

Токарев: Деревня Исаево-Дедово Оренбугской губернии, и [тогоже] уезда.

Яблоков: Образование?

Токарев: Что ж... образование... как считать? Систематического образования было мало. Я окончил Высшее пограничное училище... по знакомству. Дипломов тогда не давали, в настоящее время это учебное заведение имеет название: Военный институт пограничной службы СССР. В образовании это пожалуй мой основной пункт.

Яблоков: Партийный?

Токарев: Член КПСС с 1927 г.

Яблоков: В настоящий момент свидетель на пенсии?

Токарев: Да, уже давно.

Яблоков: С которого года на пенсии?

Токарев: На пенсии... с [19]54 г.

Яблоков: Семейное положение?

Токарев: Что ж, женатый...

Яблоков: Отношение к воинской службе?

Токарев: Что ж, нынче я в отставке.

Яблоков: Местожительство свидетеля?

Токарев: Тут, где мы: Владимир. а -- -а. Раньше мы занимали целый дом, позже, как остался наедине, я отдал этаж.

Яблоков: Имели судимости?

Токарев: Никогда, что ж! Боже упаси.

Яблоков: Национальность?

Токарев: Русский.

Яблоков: Дмитрий Степанович, по закону я обязан предупредить вас об уголовной ответственности...

Токарев (прерывая Яблоковова): Это я знаю.

Яблоков: ...по статье 182, 181 (допрашивающий плк. А. Яблоков уведомляет об уголовной ответственности за дачу ложных показаний и отказа от таковых).

[Jabłokow]: Prokurator wojskowy podpułkownik służby wymiaru sprawiedliwości Anatolij Jabłokow z udziałem specjalisty [w dziedzinie zapisu magnetowidowego], pracownika KGB ZSRR obwodu włodzimierskiego Nikołaja Zotowa, na podstawie artykułów 157, 158 i 160 Kodeksu Postępowania Karnego RSFRR, przesłuchiwał w charakterze świadka z zastosowaniem zapisu magnetowidowego następującą osobę:

Jabłokow: Nazwisko świadka, imię, patronimik?

Tokariew: Tokariew Dmitrij Stiepanowicz.

Jabłokow: Data urodzenia?

Tokariew: 1 października 1902 r. - prawie rówieśnik wieku [XX].

Jabłokow: Miejsce urodzenia?

Tokariew: Czy według dawnej nazwy?

Jabłokow: Tak.

Tokariew: Wieś Isąjewo Diedowo guberni orienburskiej oraz [tegoż] powiatu.

Jabłokow: Wykształcenie?

Tokariew: Cóż... wykształcenie,... jak liczyć? Systematycznego wykształcenia miałem mało. Ukończyłem Wyższą Szkołę Służby Granicznej... po znajomości. Dyplomów wówczas nie dawano, obecnie szkoła ta ma nazwę: Instytut Wojsk Ochrony Pogranicza Związku Radzieckiego. W wykształceniu jest to chyba moja główna pozycja.

Jabłokow: Czy partyjny?

Tokariew: Członek KPZR od 1927 r.

Jabłokow: Czy w chwili obecnej świadek jest na emeryturze?

Tokariew: Tak, już dawno.

Jabłokow: Od którego roku na emeryturze?

Tokariew: Na emeryturze... od [19]54 r.

Jabłokow: Sytuacja rodzinna?

Tokariew: Cóż, żonaty...

Jabłokow: Stosunek do służby wojskowej?

Tokariew: Cóż. obecnie jestem w stanie spoczynku.

Jabłokow: Miejsce zamieszkania świadka?

Tokariew: Tu, gdzie jesteśmy: Włodzimierz. ^a- -^a. Dawniej zajmowaliśmy cały dom, później, jak pozostaliśmy we dwoje, oddałem piętro.

Jabłokow: Czy karany?

Tokariew: Nigdy, co też! Boże uchowaj.

Jabłokow: Narodowość?

Tokariew: Rosjanin.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, zgodnie z prawem powinienem uprzedzić was o odpowiedzialności karnej...

Tokariew (przerywając Jobłokowowi): To ja wiem.

Jabłokow: ...z artykułu 182, 181 (przesłuchujący płk A. Jabłokow powiadamia o odpowiedzialności karnej w przypadku składania fałszywych zeznań i odmowy takowych).

432

Токарев: Правильно!

(Допрос началя в ч. 10.45. Перед началом допроса предупреждается о соблюдении соответствующих мер согласно статьи 141 Уголовно-Процессуального КодексаРоссийской Федерации в связи с использованием видеозаписи видеокамерой Панасоник М-7 на 180-минутной видеокассете. Видеозапись выполнял специалист Николай Зотов. Допрашивающий плк. Яблоков, согласно статьи 133 УПК Российской Федерации, делает формальное уведомление о ходе следствия, записывания его течения на видеокассету, а также об ответственности специалиста за фиксирование хода допроса).

Яблоков: Дмитрий Степанович, Вас уже допрашивали об этом деле?

Токарев: Да ^[2].

Яблоков: Вы подтверждаете даные ранее показания?

Токарев: Да, я подтверждаю даные ранее показания, только хочу ввести небольшую поправку. Так отвечая на вопрос, посылались ли приговоры из Москвы в Калинин при моем посредничестве, или же минуя меня - я дал показания тогда, что через меня. Сейчас я хочу сделать уточнение... После подумал и отчетливо вспомнил, что из Москвы прибыли ответственные сотрудники для руководства этой операцией, и между ними были: старший майор государственной безопасности Синегубов - бывший начальник Главного Управления Обслуживания Железнодорожного Транспорта, затем Блохин - комендант [комплекса зданий в Москве] НКВД СССР а также комбриг Кривенко - начальник Главного Управления Конвойных Войск [НКВД]. Они собственно и руководили всеми делами.

Нужно немного отсупить назад по времени и подтвердить, что произошло: нас вызвали в Москву для того, чтобы объявить, что мы примем участие в операции; это было приблизительно в марте 1940 г ^[3]. Приказали прибыть не только мне. Вызвали ещё моего первого заместителя Павлова и коменданта Рубанова. Не разъясняли причины вызова. Мы поехали. Павлов, как я помню, по пути шутил. Мы сидели на заднем сиденье в машине. Павлов заметил, что едет со своим комендантом, а коменданты известны выполнением смертных приговоров.

Итак, когда мы приехали... туда, нас сразу направили к Кобулову. Тогда он занимал место Берии, а может ещё до того, перед назначением его [на должность заместителя народного комиссара внутренних дел СССР], Сначала он был начальником следственного отдела, назначение получил 17 ноября 1938 г. [когда пост начальника НКВД СССР после Ежова ^[4]принял Беря]. Ещё лишь напомню, отдел этот имеет большое значение.

Направили, значит, нас к Кобулову. Когда мы вошли, там было наверно около 15-20 человек, точно не помню. Никого из них я не знал, кроме самого Кобулова, у которого бывал. Кобулов разъяснил, что есть указание высшей инстанции - не произнес названия этой инстанции, позже, однако, я узнал, что это было постановление Политбюро - по вопросу расстрела представителей карательных органов Польской Республики, которые были взяты в плен во время вступления наших войск в восточные территории Польши ^[5].

Когда я говорю о расстреле польских офицеров, считаю, что это не совсем верно. Офицеров там было значительно меньше, чем рядовых солдат. Кого же расстреливали? Как я впоследствии узнал - всех полицейских безотносительно звания, начиная с младших

Tokariew: Słusznie!

(Przesłuchanie rozpoczęto o godz. 10.45. Przed rozpoczęciem przesłuchania uprzedzono o zastosowaniu odpowiednich kroków zgodnie z artykułem 141 Kodeksu Postępowania Karnego Federacji Rosyjskiej w związku z użyciem zapisu magnetowidowego kamerą Panasonic M-7 na 18O-minutowej wideo kasecie. Zapis magnetowidowy będzie wykonywał specjalista Nikołaj Zotow. Przesłuchujący płk Jabłokow, zgodnie z artykułem 133 KPK Federacji Rosyjskiej, czyni formalne zawiadomienie o toku śledztwa, nagrywania jego przebiegu na wideokasecie oraz odpowiedzialności specjalisty za utrwalenie przebiegu przesłuchania).

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, czy Was już przesłuchiwano w tej sprawie?

Tokariew: Tak ^[2].

Jabłokow: Czy potwierdzacie złożone wcześniej zeznania?

Tokariew: Tak, potwierdzam złożone wcześniej zeznania, lecz chcę wprowadzić nieznaczną poprawkę. Otóż odpowiadając na pytanie, czy wyroki z Moskwy do Kalinina przesyłano za moim pośrednictwem, czy też pomijając mnie - zeznałem wówczas, że przeze mnie. Teraz chcę dokonać uściślenia... Później pomyślałem i dokładnie sobie przypomniałem, że odpowiedzialni pracownicy przybyli z Moskwy do kierowania tą operacją, a między nimi byli: starszy major bezpieczeństwa państwowego Siniegubow - były szef Głównego Zarządu Obsługi Transportu Kolejowego, następnie Błochin - komendant [kompleks budynków w Moskwie] NKWD ZSRR oraz kombryg Kriwienko - dowódca Głównego Zarządu Wojsk Konwojowych [NKWD]. Oni właśnie kierowali całokształtem sprawy.

Muszę trochę cofnąć się w czasie i stwierdzić, co następuje: do Moskwy wezwano nas po to, ażeby oznajmić, że mamy wziąć udział w operacji; było to mniej więcej w marcu 1940 r ^[3]. Ściągnięto nie tylko mnie. Wezwano jeszcze mojego pierwszego zastępcę Pawłowa i komendanta Rubanowa. Nie wyjaśniono powodu wezwania. Jechaliśmy. Pawłów, jak pamiętam, żartował w drodze. Siedzieliśmy na tylnym siedzeniu w samochodzie. Pawłów zaznaczył, że jedzie z własnym komendantem, a komendanci znani są z wykonywania wyroków śmierci.

Tak więc gdy przyjechaliśmy... tam, od razu skierowano nas do Kobułowa. Wówczas zajmował on stanowisko Berii, a może jeszcze przedtem, przed mianowaniem go [na stanowisko zastępcy komisarza ludowego spraw wewnętrznych ZSRR], Początkowo był on szefem działu śledczego, nominację otrzymał 17 listopada 1938 r. [gdy stanowisko szefa NKWD ZSRR po Jeżowie ^[4] objął Beria]. Jeszcze tylko przypomnę, dział ten ma wielkie znaczenie.

Skierowano więc nas do Kobułowa. Gdy weszliśmy, było tam na pewno około 15-20 ludzi, dokładnie nie pamiętam. Nikogo z nich nie znałem, oprócz samego Kobułowa, u którego bywałem. Kobułow wyjaśnił, że jest dyrektywa wyższej instancji - nie wymienił nazwy tej instancji, później jednak dowiedziałem się, że była to decyzja Biura Politycznego - w sprawie rozstrzelania reprezentantów organów ścigania Republiki Polskiej, którzy byli wzięci do niewoli podczas wkroczenia naszych wojsk na wschodnie terytorium Polski ^[5].

Gdy mówię o rozstrzelaniu oficerów polskich, uważam, że nie jest to do końca prawidłowe. Oficerów było tam znacznie mniej niż szeregowców. Kto był rozstrzeliwany? Jak się później dowiedziałem - wszyscy policjanci niezależnie od stopnia, zaczynając od młod-

433

чинов, [расстреляли также] всех тюремных надсмотрщиков, всю пограничную службу, командиров пожарной охраны - вот пожалуй весь контингент. Если среди военнопленных оказывались обычные военнослужащие, то есть я имею ввиду офицеров, их направляли в другие лагеря, не знаю в какие, ведь с тех пор миновало уже свыше полувека. Я вношу, следовательно, следующее уточнение: расстреливали не офицеров, а представителей карательных органов Польши.

Яблоков: Ясно. Это касается только вашего лагеря?

Токарев: Да, я говорю это только о лагере, который был на территории калининской области.

Прошу ещё заметить, что этот лагерь занимал совершенно независимое от Управления НКВД по калининской области положение. Был подчинен непосредственно Москве и занимал как бы экстерриториальное положение на территории калининской области. Мои работники не имели к нему, к этому лагерю, решительно никакого отношения. Никакого. Там имелся свой [независимый от нас] особый отдел, имели также своих служащих назначенных согласно штатам. Коменданта лагеря я видел один-единственный раз, однако с ним о лагере не говорил, а попросту [о том, о чём разговаривают с незнакомцем], когда мы туда приехали осмотреть его. Я даже не помню его фамилии, как и фамилий других сотрудников.

Яблоков: Это ведь было давно - нет необходимости, не надо.

Токарев: Теперь насчёт третьего уточнения. Во время предварительного допроса я сказал, что все приговоры - так как позже я вспомнил, кого надлежало расстреливать - пересылались через меня.... Но это было не так. Отправляли их следующим способом. Упомянутые мной Блохин, Синегубов и Кривенко жили в салон-вагоне, который стоял на станции, в тупике. Они там спали, там ели, поэтому и [корреспонденцию] можно было пересылать только лишь через Управление, адресуя примерно так: Калинин, Управление НКВД - для Блохина. Который из них был старшим, трудно сказать. Если адресовалось Блохину, то, видимо, его нужно полагать за старшего этой группы. Но зато по званию, как говорится, старшим был Синегубов, он носил два ромба  [комдив, командир дивизии в Красной Армии]- старший майор государственной безопасности. Этих подробностей, однако, ближе не знаю.

Яблоков: Дмитрий Степанович, вы говорили, что в Москве разговаривали - о чём? Какой инструктаж вы получили?

Токарев: Инструктаж был такой, отчасти я уже говорил: „Мы собрали вас ради того, чтобы сказать вам, что поступило решение высшей инстанции расстрелять некоторых военнопленных, взятых в плен в Польше".

Когда я узнал о масштабе операции, прямо говоря [я перепугался], хотя не из боязливых - ведь из пограничников. Я обратился поэтому к Кобулову: „Богдан Захарович, я обращаюсь с просьбой: разрешите мне остаться по окончании совещания. Я хочу с вами поговорить tete-а-tete"...

Кобулов ответил: „Хорошо, останься". Я остался. Мы начали разговор: „В таких операциях я никогда в жизни не участвовал. Когда узнал о масштабе этой операции, тем более забоялся, что не сумею сделать". „А мы на вас не рассчитывали" - бросил начальник со злостью. По сути дела заявил мне о моей служебной компетенции. „Мы на вас не рассчитывали. Мы пригласили вас потому, что эти операции будут происходить на территории вашей области, поэтому без содействия ваших сотрудников не удастся обойтись.

szych stopni, [rozstrzelano też] wszystkich strażników więziennych, całą służbę graniczną, dowódców straży pożarnej - to chyba cały kontyngent. Jeżeli wśród jeńców wojennych znaleźli się zwyczajni wojskowi, tzn. mam na uwadze oficerów, kierowano ich do innych obozów, nie wiem do jakich, przecież od tego czasu minęło już ponad pół wieku. Wnoszę więc następujące uściślenie: rozstrzeliwano nie oficerów, lecz reprezentantów organów ścigania Polski.

Jabłokow: Jasne. To dotyczy tylko waszego obozu?

Tokariew: Tak. mówię to tylko o obozie, który istniał na terytorium obwodu kalinińskiego.

Proszę jeszcze zwrócić uwagę na to, że obóz ten zajmował pozycję całkiem niezależną od Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego. Był podporządkowany bezpośrednio Moskwie i zajmował jakby eksterytorialne położenie na terytorium obwodu kalinińskiego. Moi pracownicy nie mieli do niego, do tego obozu, zdecydowanie żadnego stosunku. Żadnego. Tam mieli swój [niezależny od nas] oddział specjalny, mieli też swoich pracowników przydzielonych według etatów. Komendanta obozu widziałem jeden jedyny raz, ale z nim nie rozmawiałem o obozie, lecz zwyczajnie [o tym, o czym się rozmawia z nieznajomym], gdy tam przyjechaliśmy obejrzeć go. Nie przypominam sobie nawet jego nazwiska, jak i nazwisk innych pracowników.

Jabłokow: To przecież było dawno - nie ma potrzeby, nie trzeba.

Tokariew: Teraz w sprawie trzeciego uściślenia. Podczas poprzedniego przesłuchania powiedziałem, że wszystkie wyroki - tak jak później wyjaśniłem, kogo należy rozstrzeliwać - przesyłane były przeze mnie.... Lecz to nie było tak. Przesyłano je w następujący sposób. Wymienieni przeze mnie Błochin, Siniegubow i Kriwienko mieszkali w wagonie-salonce, który stał na stacji, na ślepym torze. Oni tam spali, tam jedli, to i [korespondencję] przesyłać można było tylko przez Zarząd, adresując w przybliżeniu tak: Kalinin, Zarząd NKWD - dla Błochina. Który z nich był starszy, trudno powiedzieć. Jeżeli adresowano do Błochina, to pewnie jego należało uważać za starszego tej grupy. Natomiast według stopnia, jak mówią, starszym był Siniegubow, nosił on dwa romby [komdyw, dowódca dywizji w Armii Czerwonej] - starszy major bezpieczeństwa państwowego. Tych szczegółów jednak bliżej nie znam.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, mówiliście, że w Moskwie rozmawialiście - o czym? Jaki instruktaż otrzymaliście?

Tokariew: Instruktaż był taki, częściowo już mówiłem: „Zebraliśmy was po to, żeby powiedzieć wam, że zapadła decyzja wyższej instancji rozstrzelać niektórych jeńców wojennych, wziętych do niewoli w Polsce".

Kiedy dowiedziałem się o skali operacji, szczerze mówiąc [przestraszyłem się], chociaż nie jestem z bojażliwych - przecież z żołnierzy pogranicza. Zwróciłem się więc do Kobułowa: „Bogdanie Zacharowiczu, zwracam się z prośbą: zezwólcie mi pozostać po zakończeniu narady. Chcę z wami pomówić tete-a-tete..."

Kobułow odparł: „Dobrze, zostań". Zostałem. Zaczęliśmy rozmowę: „W takich operacjach nigdy w życiu nie uczestniczyłem. Gdy dowiedziałem się o skali tej operacji, tym bardziej przestraszyłem się, że nie potrafię zrobić". „A myśmy na was nie liczyli" - rzucił szef ze złością. W istocie rzeczy oznajmił mi o mojej służbowej niekompetencji. „Myśmy na was nie liczyli. Zaprosiliśmy was dlatego, że na terytorium waszego obwodu będą te operacje przebiegały, więc bez pomocy waszych pracowników nie da się obejść. Toteż

434

Поэтому мы пригласили вас и вашего первого заместителя, чтобы вы знали, что у вас там происходит..". Я ушёл из кабинета Кобулова с облегчением на душе.

Яблоков: Что сказал Кобулов, скольких людей намеревались расстрелять?

Токарев: Сказал, что приблизительно 14 тыс. человек всего, на всех пунктах.

Яблоков: Где, в каких лагерях - говорил?

Токарев: Говорил, но сейчас не в состоянии  припомнить... Знаю, что в смоленской области и, по-моему, в харьковской ... Оттуда также были вызваны начальники управлений [НКВД] также с той целью, чтобы их уведомить, что будет происходить на территории их областей.

Яблоков: Пожалуйста, повторите ещё раз - когда это было?

Токарев: По-моему (на мгновение задумался) это было в марте [19]40 г. Почему я это всё запомнил? Потому что тогда мне присвоили звание майора государственной безопасности. К тому времени я был полковником и носил на вороте мундира зелёные петлицы войск пограничной охраны. Я всё время надеялся на возвращение в эти войска. Я полагаю, что был более компетентен именно там. К сожалению, мне не удалось этого осуществить. Итак, в марте [19]40 г. Дня не помню.

Яблоков: Дмитрий Степанович, а постановление Политбюро - когда имело место?

Токарев: Вы знаете, что о вынесении решения на заседании Политбюро я узнал во время первого допроса от Николая Петровича ... [поворачиваясь к Анатолию Яблокову.] - так ведь зовут?

Яблоков: Да, да, так.

Токарев: В присутствии Николая Петровича я говорил товарищу, который меня допрашивал, и даже спросил: „Было решение Политбюро?" Он рассказал мне: „Да, было" - впервые узнал от него. Перед этим же я знал о высшей инстанции.

Яблоков: Какой высшей инстанции?

Токарев: Я догадывался ... Выше Политбюро у нас не имеется никаких инстанций... Только седьмое небо. Тогда я только догадывался, а окончательно узнал от вашего представителя. Вот и всё.

Яблоков: Ясно. Ясно, ваши добавления окончены, не так ли?

Токарев: Сейчас, минуточку. Да, теперь, когда я рассказал о правилах пересылки приговоров, а затем об этом,как объяснил... Это были по-просту письма. Письма, да, со специальной отметкой - „ польские военнопленные " - целый том. Есть? Вот именно - найдете, да, посмотрите. Адресовалось же так: Калинин, Управление НКВД для Блохина. Что ж, посмотрим позже. Вы найдете, что это всё - для Блохина. Да, примерно так, найдёте. Так ведь - насколько помню. Пересылалось с пятью печатями, как я помню... Это значит, я хотел уточнить.

Яблоков: Да, сейчас, Дмитрий Степанович. Я предъявляю вам с целью ознакомления приказ номер 0308 народного комиссара внутренних дел Берии от 19 сентября 1939 г. ^[6], том МII. страницы 29-34... Прочесть?

^{{{Примечание переводчика: документ номер 0308 от 19 сентября 1939 г. опубликован в книге «Катынь. Пленники необъявленной войны» под номером 11, стр. 70.}}}

Токарев: Прочесть. Да.

Яблоков: Организовать: осташковский, козельский, старобельский и другие лагеря на территории соответствующих областей с целью размещения там польских военнопленных.

zaprosiliśmy was i waszego pierwszego zastępcę, abyście wiedzieli, co się tu dzieje,..". Wyszedłem z gabinetu Kobułowa z ulgą na duszy.

Jabłokow: Co powiedział Kobułow, ilu ludzi miało być rozstrzelanych?

Tokariew: Powiedział, że około 14 tys. ludzi łącznie, na wszystkich punktach.

Jabłokow: Gdzie, w jakich obozach - czy mówił?

Tokariew: Mówił, lecz teraz nie jestem w stanie [sobie] przypomnieć... Wiem, że w obwodzie smoleńskim i według mnie w charkowskim ... Stamtąd również byli wezwani szefowie zarządów [NKWD] także w tym celu, aby ich powiadomić, co się będzie działo na terytorium ich obwodów.

Jabłokow: Proszę powtórzyć jeszcze raz - kiedy to było?

Tokariew: Według mnie (po chwili zastanowienia) było to w marcu [19]40 r. Dlaczego to wszystko zapamiętałem? Bo wtedy nadano mi stopień majora bezpieczeństwa państwowego. Do tego czasu byłem pułkownikiem i nosiłem na kołnierzu munduru zielone patki wojsk ochrony pogranicza. Ciągle miałem nadzieję na powrót do tych wojsk. Uważam, że jestem bardziej kompetentny właśnie tam. Niestety, nie udało mi się tego urzeczywistnić. Tak więc w marcu [19]40 r. Dnia nie pamiętam.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, a decyzja Biura Politycznego - kiedy miała miejsce?

Tokariew: Czy wiecie, że o podjęciu decyzji na posiedzeniu Biura Politycznego dowiedziałem się w czasie pierwszego przesłuchania od Nikołaja Piotrowicza ... [zwracając się do Anatolya Jabłokowa.]) - tak się przecież nazywacie?

Jabłokow: Tak, tak, tak.

Tokariew: W obecności Nikołaja Piotrowicza mówiłem do towarzysza, który mnie przesłuchiwał, a nawet zapytałem: „Czy była uchwała Biura Politycznego?" Opowiedział mi: „Tak, była" - po raz pierwszy dowiedziałem się od niego. Przed tym zaś wiedziałem o wyższej instancji.

Jabłokow: Jakiej wyższej instancji?

Tokariew: Domyślałem się ... Wyżej Biura Politycznego u nas nie ma żadnych instancji... Tylko siódme niebo. Tego się tylko domyślałem, a ostatecznie dowiedziałem się od waszego przedstawiciela. To wszystko.

Jabłokow: Jasne. Jasne, wasze uzupełnienia są zakończone, czy tak?

Tokariew: Zaraz, chwileczkę. Tak, teraz, kiedy mówiłem o zasadach przesyłania wyroków, a następnie po tym, jak wyjaśniłem... To były po prostu listy. Listy, tak, zespecjalną adnotacją - „jeńcy polscy" - cały tom. Są? Otóż to - znajdziecie, tak, zobaczycie. Adresowano zaś tak: Kalinin. Zarząd NKWD. dla Błochina. Cóż, zobaczymy później. Wy znajdziecie to wszystko - dla Błochina. Tak, mniej więcej tak, znajdziecie. Tak więc - na ile pamiętam. Przesyłano pod pięcioma pieczęciami, jak pamiętam... To więc chciałem uściślić.

Jabłokow: Tak, zaraz, Dmitriju Stiepanowiczu. Przedstawiam wam celem zapoznania się rozkaz nr 0308 komisarza ludowego spraw wewnętrznych Berii z 19 września 1939 r. ^[6], tom MII. karta 29-34... Odczytać?

Tokariew: Odczytać. Tak.

Jabłokow: Zorganizować: ostaszkowski. kozielski, starobielski i inne obozy na terytorium odpowiednich obwodów celem rozmieszczenia tam polskich jeńców wojennych.

435

Организацию этих лагерей должны обеспечить лично начальники управлений НКВД: Токарев, Куприянов, Череватенко.

Токарев: Тогда именно туда ездил, тогда туда ездил.

Яблоков: А какое участие вы принимали в развитии бывшей детской колонии НКВД на острове Столбный осташковского лагеря для военнопленных?

Токарев: Никакого, решительно никакого. Приехал туда... этот островок - я вспомнил, что этот островок назывался Нилова Пустынь ^[7]на озере Селигер. Был он островком, а потом поляки сами соорудили плотины, соединяя остров с сушей, так что перестал уже быть островом. Никакого участия.

Яблоков: Показываю вам следующий документ: том VIII, страница 14-17. Записка по проводу [телеграфная запись] Берии: Калинин, Токарев, номер 4441/б от 3 октября [19]39 г. с резолюцией Сопруненко от 27 декабря [19]39 г. ^[8] Из этого документа следует, что Токарев имел задание лично проверить документы и допросить каждого военнопленного прибывшего в лагерь в Осташкове.

^{{{Примечание переводчика: документ номер 4441/б от 3 октября 1939 г. опубликован в книге «Катынь. Пленники необъявленной войны» под номером 39, стр. 121.}}}

Токарев: Этого не было. Когда привозили туда военнопленных, вне Управления, я не знал даже, сколько их было - не знал. Но знал - что? Как только среди военнопленных обнаружаться солдаты, отправлять их в другие лагеря, где-то на севере или в вологодской губернии.

Яблоков: Ознакомьтесь: том VIII, страница 18.

Токарев: Видать ситуация там изменилась. Был лишь только один-единственный раз.

Яблоков: Документ этот - директива Меркулова для Токарева номер 641 от февраля [19]40 г. Свидетельствуется в нём следующее - но не только для вас, но также для НКВД Украинской ССР, Серова, Череватенко, Панфилова из смоленской области и для вас: „Решением Народного комиссара внутренних дел тов. Берии предлагаю всех содержащихся в старобельском, козельском, осташковском лагерях НКВД бывших тюремных служащих, разведчиков, провокаторов, осадников  [военнослужащих]^[9], судебных работников, помещиков, коммерсантов и крупных собственников перевести в тюрьмы, передавая их в компетенцию органов НКВД. Все относящиеся к ним имеющиеся материалы передать следственным отделам УНКВД для ведения следствия"...

^{{{Примечание переводчика: документ номер 641/б от 22 февраля 1940 г. опубликован в книге «Катынь. Пленники необъявленной войны» под номером 190, стр. 350.}}}

Токарев: Этого не было сделано.

Яблоков: „...Указания касающиеся дальнейших действий по этим делам будут отданы дополнительно. Докладывайте о численности переданных арестованных" ^[10]. Вам передавали?

Токарев: Не передавали.

Яблоков: Вашему следственному отделу.

Токарев: Нет, не передавали.

Яблоков: Не передавали. Да?

Токарев: И теперь прошу учесть такой вопрос. В калининской области, несмотря на то, что она была очень большой: 74 района, 27 городов и рабочих поселков, 3 округа - было всего лишь 14 тюрем, где содержалось в набитых доверху помещениях 6 тыс. человек, посаженных во время репрессий в [19]37- [19]38 годах. С этими тысячами мы работали до самого начала войны. Не было уже мест даже для одного человека, сверх тех, которые там находились. Это по-видимому было написано, но позже удостоверились, что осуществление этого невозможно.

Zorganizowanie tych obozów mają zapewnić osobiście szefowie zarządów NKWD: Tokariew. Kuprijanow, Czeriewatienko.

Tokariew: Wówczas właśnie tam jeździłem, wówczas tam jeździłem.

Jabłokow: A jaki udział mieliście w rozbudowie byłej kolonii dziecięcej NKWD na wyspie Stołbnyj ostaszkowskiego obozu dla jeńców wojennych?

Tokariew: Żadnego, zdecydowanie żadnego. Przyjechałem tam... ta wysepka - przypomniałem sobie, że ta wysepka nazywała się Niłowa Pustyń ^[7] na jeziorze Seliger. Była ona wysepką, a potem Polacy sami zbudowali groble, łącząc wyspę z lądem, tak że przestała już być wyspą. Żadnego udziału.

Jabłokow: Pokazuję wam następujący dokument: tom VIII, karta 14-17. Notatka z kabla [z zapisu telegraficznego] Berii: Kalinin, Tokariew, nr 4441/b z 3 października [19]39 r. z rezolucją Soprunienki z 27 grudnia [19]39 r. ^[8] Z dokumentu tego wynika, że Tokariew miał za zadanie osobiście sprawdzić dokumenty i przesłuchać każdego jeńca przybyłego do obozu w Ostaszkowie.

Tokariew: Tego nie było. Kiedy przywożono tam jeńców wojennych, poza Zarządem, nie wiedziałem nawet, ilu ich było - nie wiedziałem. Lecz wiedziałem - co? Gdy tylko wśród jeńców ujawniono żołnierzy, przesyłano ich do innych obozów, gdzieś na północ lub do guberni wołogodzkiej.

Jabłokow: Celem zapoznania się: tom VIII, karta 18.

Tokariew: Widać sytuacja tam się zmieniła. Był to tylko raz jeden jedyny.

Jabłokow: Dokument ten to dyrektywa Mierkułowa dla Tokariewa nr 641 z lutego [19]40 r. Stwierdza się w nim, co następuje - lecz nie tylko dla was, ale również dla NKWD Ukraińskiej SRR, Sierowa, Czeriewatienki, Panflłowa z obwodu smoleńskiego i dla was: „Decyzją Komisarza Ludowego Spraw Wewnętrznych tow. Berii polecam wszystkich przetrzymywanych w starobielskim, kozielskim, ostaszkowskim obozie NKWD byłych funkcjonariuszy więziennictwa, agentów wywiadu, prowokatorów, osadników [wojskowych] ^[9] , pracowników sądowych, obszarników, kupców i wielkich właścicieli przenieść do więzień, przekazując ich do kompetencji organów NKWD. Wszystkie dotyczące ich posiadane materiały przekazać sekcjom dochodzeniowym UNKWD w celu prowadzenia śledztwa..."

Tokariew: Tego nie zrobiono.

Jabłokow: „...Wytyczne dotyczące dalszego postępowania w tych sprawach zostaną wydane dodatkowo. Meldujcie o liczbie przekazanych aresztowanych" ^[10]. Czy wam przekazywano?

Tokariew: Nie przekazywano.

Jabłokow: Do waszego działu śledczego.

Tokariew: Nie, nie przekazywano.

Jabłokow: Nie przekazywano. Tak?

Tokariew: I teraz proszę o uwzględnienie takiej kwestii. W obwodzie kalinińskim. mimo że był on bardzo duży: 74 rejony. 27 miast i osiedli robotniczych, 3 okręgi - było zaledwie 14 więzień, w których trzymano w wypchanych po brzegi pomieszczeniach 6 tys. ludzi, osadzonych w czasie represji w latach [19]37-[19]38. Nad tymi tysiącami pracowaliśmy do samego początku wojny. Nie było już miejsca nawet dla jednej osoby, poza tymi. które tam przebywały. To widocznie było napisane, lecz później przekonano się, zrealizowanie tego jest niemożliwe.

436

Яблоков: И ничего не делали?

Токарев: Не делали.

Яблоков: Вам, в Управление НКВД следственные дела не передавали?

Токарев: Ни единого дела.

Яблоков: Показываю вам распоряжение Берии номер 5866, адресованное начальнику Управления НКВД по калининской области и Сопруненко от 31 декабря [19]39 г., где вам рекомендовано выехать в Осташков с целью ознакомления с состоянием следственной работы и подготовки дел военнопленных к рассмотрению на Особом Совещании НКВД СССР...

^{{{Примечание переводчика: документ номер 5866/б от 31 декабря 1939 г. опубликован в книге «Катынь. Пленники необъявленной войны» под номером 150, стр. 275.}}}

Токарев: Ни разу не выезжал.

Яблоков: ...а также выполнения мер направленных на завершение следствия в январе 1940 г. ^[11]

Токарев: ... не выезжал и ничего не выполнял.

Яблоков: Сообщается, что вдобавок были направлены следователи: Быков - следователь, лейтенант государственной безопасности; Марисов - следователь, лейтенант государственной безопасности, Клещов.

Токарев: Не знаю.

Яблоков: Сенкин. Маклаков, Галяфеев, Киселев, Волченков, Федонин, Шишкин. Они были вдобавок прикомандированы для акции.

Токарев: Ни одного из перечисленных лиц не знаю.

Яблоков: Дальше в тексте распоряжения устанавливается: дополнтельно прикомандированные обязаны явиться в распоряжение начальника следственной группы осташковского лагеря, лейтенанта государственной безопасности товарища Белолипецкего.

Токарев: Понятия не имею о нём... никакого понятия. Ещё раз утверждаю со всей ответственностью, что лагерь не подчинялся нашему Управлению и наше Управление не имело к лагерю никакого отношения. Совсем.

Яблоков: Почему спрашиваем Дмитрий Степанович? Потому что мы искали и нашли такие документы.

Токарев: Да, я понял. Верно, верно...

Яблоков: Вы видите, в документе говорится прямо, какую меру предпринять с целью ускорения следствия.

Токарев: Такого не было. Нет. Никаких следственных дел Управление не вело и ни одного не высылал.

Яблоков: Равным образом от вас никуда следственные дела...?

Токарев: ...никуда не отправлялись. Вы можете убедиться ещё в архивных материалах, скорее всего, начальника Управления лагерями для военнопленных ^[12]Сопруненко. Вот так - вы не найдёте там никаких дел, которые были бы направленны по поводу этих военнопленных из Управления НКВД. Не вели ни одного дела!

Яблоков: Предъявляю вам доклад Сопруненко для Берии по поводу работы осуществлённой в осташковском лагере для военнопленных в соответствии с приказом номер 5866/б от 31 декабря 1939 г., том VIII, лист 18-22 ^[13].

О чём там говорится? Говорится о состоянии работы следственной бригады, под руководством  лейтенанта государственной безопасности товарища Белолипецкого, и имеющей целью подготовку на Особое Совещание при НКВД СССР дел военнопленных - полицейских

Jabłokow: I nic nie robiono?

Tokariew: Nie robiono.

Jabłokow: Czy do was, do Zarządu NKWD. spraw śledczych nie przekazywano?

Tokariew: Ani jednej sprawy.

Jabłokow: Przedstawia się wam rozporządzenie Berii nr 5866. adresowane do szefa Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego i do Soprunienki z 31 grudnia [19]39r.. w którym polecono wam wyjazd do Ostaszkowa w celu zapoznania się ze stanem pracy śledczej i przygotowania spraw jeńców wojennych do rozpatrzenia na Kolegium Specjalnym NKWD ZSRR...

Tokariew: Ani razu nie wyjeżdżałem.

Jabłokow: ...oraz zastosowania środków zmierzających do ukończenia śledztwa w styczniu 1940 r. ^[11]

Tokariew: ... nie wyjeżdżałem i niczego nie wykonywałem.

Jabłokow: Komunikowano, że dodatkowo byli skierowani oficerowie śledczy: Byków - oficer śledczy, lejtnant bezpieczeństwa państwowego; Marisow - oficer śledczy, lejtnant bezpieczeństwa państwowego, Kleszczów.

Tokariew: Nie znam.

Jabłokow: Sienkin. Makłakow, Galafiejew, Kisielów, Wołczenkow, Fiedonin, Szyszkin. Oni byli dodatkowo przydzieleni do akcji.

Tokariew: Żadnej z wymienionych osób nie znam.

Jabłokow: Następnie w tekście rozporządzenia stwierdza się: przydzieleni dodatkowo winni zgłosić się do dyspozycji szefa grupy śledczej obozu ostaszkowskiego, lejtnanta bezpieczeństwa państwowego towarzysza Biełolipieckiego.

Tokariew: Pojęcia nie mam o nim... żadnego pojęcia. Raz jeszcze stwierdzam w sposób całkowicie odpowiedzialny, że obóz nie podlegał naszemu Zarządowi i nasz Zarząd nie miał do obozu żadnego stosunku. Zupełnie.

Jabłokow: Dlaczego powstaje pytanie. Dmitriju Stiepanowiczu? Szukaliśmy i znaleźliśmy takie dokumenty i dlatego.

Tokariew: Tak, zrozumiałem. Słusznie, słusznie...

Jabłokow: Widzicie, w dokumencie mówi się wprost, jakie środki przedsięwzięto celem przyśpieszenia śledztwa.

Tokariew: Tak nie było. Nie. Żadnej sprawy śledczej Zarząd nie prowadził i ani jednej nie wysłał.

Jabłokow: Również od was nigdzie sprawy śledcze...?

Tokariew: ...nigdzie nie wysyłano. Możecie przekonać się jeszcze w materiałach archiwalnych, najwidoczniej szefa Zarządu Obozów Jeńców Wojennych ^[12] Soprunienki. Otóż to - nie znajdziecie tam żadnej sprawy, która byłaby skierowana w związku z tymi jeńcami wojennymi z Zarządu NKWD. Nie prowadzono ani jednej sprawy!

Jabłokow: Przedstawia się wam raport Soprunienki dla Berii w sprawie pracy dokonanej w ostaszkowskim obozie jeńców wojennych zgodnie z rozporządzeniem nr 5866/b z 31 grudnia 1939 r., tom VIII, karta 18-22 ^[13].

O czym się tam mówi? Mówi się o stanie pracy brygady śledczej, kierowanej przez lejtnanta bezpieczeństwa państwowego towarzysza Biełolipieckiego, a mającej na celu przygotowanie na Kolegium Specjalne NKWD ZSRR spraw jeńców wojennych - policjan-

437

бывшего польского государства. Устанавливается, что с целью завершения следствия в назначенный срок, то есть к 1 февраля 1940 г., численность следователей была увеличена до 30. Увеличение осуществить за счёт прикомандирования сотрудников особых отделов из других лагерей и Управления НКВД по калининской области.

Токарев: Не помню, чтобы хоть один человек был прикомандирован. Не помню.

Яблоков: По состоянию на 6 ноября текущего года [1939] закончить и подготовить к рассмотрению на Особом Совещании при НКВД СССР 6 005 уголовных дел против военнопленных-полицейских. Это доклад Сопруненко Берии. Знаком ли вам этот доклад, и кто из ваших следователей принимал участие в подготовке дел?

Токарев: Совершенно не помню, были ли такие, но полагаю, что ни одного следователя там не было, иначе помнил бы. Помнил бы. Лагерь жил совсем самостоятельной жизнью, совершенно независимо от Управления.

Яблоков: Предъявляю вам копию обвинительного заключения по делу номер 649 от 6 января [19]40 г. против Олейникова за совершение преступления по статье 58 параграфа 13 Уголовного Кодекса РСФСР ^[14]. Пожалуйста, расскажите, что вы знаете об этих обвинительных заключениях и подготовке уголовных дел, в каком порядке и по какой статье готовились обвинительные заключения против других военнопленных.

^{{{Примечание переводчика: этот документ от 6 января 1940 г. опубликован в книге «Катынь. Пленники необъявленной войны» под номером 158, стр. 294.}}}

Токарев: Итак, повторяю, что никаких следственных дел касающихся военнопленных мы не вели, потому не могу здесь ничего добавить. Никаких дел. Ни единого дела мы не вели.

Яблоков: Не видели и обвинительного заключения?

Токарев: Не видел.

Яблоков: И как его подготовляли - тоже не знали?

Токарев: Коль не было дел, то о каких заключениях может быть речь?

Яблоков: И вам ничего не известно, куда затем направляли обвинительные заключения и уголовные дела, а также где они теперь?

Токарев: Полагаю, что в Москве. Так я полагаю, потому что - повторяю - Управление НКВД по калининской области никаких дел связанных с военнопленными не вело.

Яблоков: Предъявляю вам с целью ознакомления следующий документ: новые штаты Управления НКВД по калининской области, а также поимённый список сотрудников особого отдела осташковского лагеря за [19]40 г. Том IX. Поясните. Сейчас, минуточку, я переверну. Вот новые штаты Управления НКВД по калининской области. Здесь начальник Управления Токарев, заместитель начальника Управления Павлов, заместитель начальника Управления по кадровым вопросам Борисов...

Токарев: Правильно...

Яблоков: ... помощник начальника Управления по делам отделов вне УГБ УНКВД [лейтенант] государственной безопасности Качин...

Токарев: Правильно...

Яблоков: ... секретарь отдела Васильев. Секретариат: Нестеров, Белов, Кагнер. Сучкова, Ефимова, Лебедева, Козлова.

Токарев: Да...

Яблоков: Следственный отдел: Митрофанов, Фиголь, Горшков, Коренев, Жариков, Иванов, Савин, Образцов, Калмыков. Секретарь Цыбанов а также стенографистка Лапина.

tów dawnego państwa polskiego. Ustalono, że w celu zakończenia śledztwa w wyznaczonym terminie, to znaczy do 1 lutego 1940 r., liczba oficerów śledczych była zwiększona do 30. Zwiększenia dokonano kosztem przydzielenia pracowników oddziałów specjalnych z innych obozów i Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego.

Tokariew: Nie pamiętam, ażeby chociaż jeden człowiek został przydzielony. Nie pamiętam.

Jabłokow: Według stanu na 6 listopada bieżącego roku [1939] zakończono i przygotowano do rozpatrzenia na Kolegium Specjalne NKWD ZSRR 6 005 spraw karnych przeciwko jeńcom-policjantom. Jest to meldunek Soprunienki do Berii. Czy znany jest wam ten raport, czy i kto z waszych oficerów śledczych brał udział w przygotowaniu spraw?

Tokariew: Zupełnie nie pamiętam, czy byli, lecz sądzę, że ani jednego oficera śledczego tam nie było. inaczej pamiętałbym. Pamiętałbym. Obóz żył zupełnie samodzielnym życiem, zupełnie niezależnym od Zarządu.

Jabłokow: Przedstawiam wam kopie aktu oskarżenia w sprawie nr 649 z 6 stycznia [19]40 r. przeciwko Olejnikowi o dokonanie przestępstwa z artykułu 58 paragraf 13 Kodeksu Karnego RSFRR ^[14]. Proszę o wyjaśnienie, co wiecie o tych aktach oskarżenia i przygotowaniu spraw karnych, w jakim trybie i według jakiego artykułu sporządzono akty oskarżenia przeciwko innym jeńcom wojennym.

Tokariew: Więc powtarzam, że żadnych spraw śledczych dotyczących jeńców wojennych nie prowadziliśmy i dlatego nie mogę tu nic dodać. Żadnych spraw. Ani jednej sprawy nie prowadziliśmy.

Jabłokow: Nie widzieliście też aktu oskarżenia?

Tokariew: Nie widziałem.

Jabłokow: I jak je przygotowywali - też nie wiedzieliście?

Tokariew: Skoro nie było sprawy, to o jakich wnioskach może być mowa?

Jabłokow: I nic wam nie wiadomo, gdzie następnie kierowano akty oskarżenia i sprawy karne oraz gdzie one są teraz?

Tokariew: Sądzę, że w Moskwie. Tak przypuszczam, dlatego że - powtarzam - Zarząd NKWD obwodu kalinińskiego żadnych spraw związanych z jeńcami wojennymi nie prowadził.

Jabłokow: Przedstawia się wam w celu zapoznania następujący dokument: nowe etaty Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego oraz imienną listę pracowników oddziału specjalnego obozu ostaszkowskiego za [19]40 r. Tom IX. Wyjaśnijcie. Zaraz, chwileczkę, przełożę. Oto nowe etaty Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego. Tu jest szef Zarządu Tokariew, zastępca szefa Zarządu Pawłów, zastępca szefa Zarządu do spraw kadrowych Borisów...

Tokariew: Prawidłowo...

Jabłokow: ... pomocnik szefa Zarządu do spraw wydziałów poza UGB UNKWD [lejtnant] bezpieczeństwa państwowego Kaczin...

Tokariew: Prawidłowo...

Jabłokow: ... sekretarz Wydziału Wasijlew. Sekretariat: Niestierow, Biełow, Kagnier. Suczkowa, Jefimowa, Lebiediewa, Kozłowa.

Tokariew: Tak...

Jabłokow: Dział śledczy: Mitrofanow, Figol, Gorszkow, Korieniew, Żarikow, Iwanow, Sawin. Obrazcow, Kałmykow. Sekretarz Cybanow oraz stenografistka Łapina. I Komen-

438

И Комендатура: комендант старший лейтенант государственной безопасности Рубанов, Белогорлов, Тикунов, Ерухов, Разумов. Жигунов, Поляков, Щербаков, Понкратьев, Кружков. Техники, бухгалтеры: Сорокин, Кузнецов, Журавлёв, Иванов. Водители: Александров, Зонова, Осипов, Сухарев, Писарев. Фонски, Глазков, Богданов, Журавлёв, Кувыркин, Дозаренов, Соколов, Скородумов, Соболев, Арсенев, Лысенков, Зерихов, Садовников, Красновидов.

Список личного состава осташковского лагеря НКВД СССР по состоянию на 27 мая [19]40 г.; комендант лагеря - Борисовец, комиссар - Юрасов, помощник коменданта лагеря - Половянюк. Дежурный комендант: Мельников, Борисов, Адас. Особый отдел: начальник отдела - старший лейтенант государственной безопасности Корытов Григорий Васильевич.

Токарев: Не знаю, понятия не имею.

Яблоков: Баравков Иван Михайлович, Рябушкин Сергей Адрианович. Политические контролёры: Приставакун Михаил Филиппович, Комаров Алексей. Переводчик Гудович, канцеляристка-машинистка Колупатина.

Токарев: Кроме Борисовца никого из этих людей не знаю.

Яблоков: И не видели?

Токарев: Не помню ни одного.

Яблоков: Пожалуйста, объясните, кто и когда из указанных бывших ваших сотрудников участвовал в работе с польскими военнопленными. Только что зачитывал...

Токарев: Кто расстреливал?

Яблоков: Нет, не только расстреливал, но и те, кто подготовлял уголовные дела и готовил их на Особое Совещание при НКВД СССР. Кто и какими автомобилями вывозил расстрелянных, каким маршрутом и каким образом хоронили трупы?

Токарев: Так... нужно сказать, что (минутное молчание) в расстрелах участвовали главным образом водители и некоторые тюремные караульные. К примеру, я хорошо знаю, что мой водитель Сухарев принимал активное участие, потом сам же застрелился. Богданов, тоже наш водитель, также принимал участие, но этот только возил уже расстрелянных. А Сухарев участвовал в расстрелах и ещё хвастался мне, как сегодня ловко потрудился. Так это ... тюремных надсмотрщиков, дело ясное, сейчас я уже не помню и по фамилиям не смогу назвать. Очевидно, те, которых вы перечисляли, принимали участие в исполнении приговоров.

Яблоков: Дмитрий Степанович, расстрел более 6 тыс. человек означает также большое число тех, которые участвовали в расстрелах. Это ведь большая масса народа...

Токарев: Всего около 30 человек участвовало в расстрелах...

Яблоков: Около 30?

Токарев: Около 30.

Яблоков: Так можно полагать, что эта комендантская группа, которую он [Блохин] образовал...

Токарев: Да, комендантская группа с комендантом впереди. Сам Блохин принимал участие... При этом на меня произвело необычайное впечатление, когда они впервые вошли ко мне в кабинет: Блохин, Синегубов и Кривенко. Ну поидём, начнём, идём! Отказаться было трудно. Пойдём! Обращаясь так попутно желал убедиться сам...

dantura: komendant starszy lejtnant bezpieczeństwa państwowego Rubanow, Biełogorłow, Tikunow, Jeruchow, Razumow. Żygunow, Polaków, Szczerbakow, Ponkratjew, Krużkow. Technicy, buchalterzy: Sorokin, Kuzniecow, Żurawlow, Iwanow. Kierowcy: Aleksandrów, Zonowa, Osipow, Suchariew, Pisariew. Fonski, Głazków, Bogdanów, Żurawlow, Kuwyrkin, Dozarienow, Sokołów, Skorodumow, Sobolew, Arsienjew, Lysienkow, Zerichow, Sadowników, Krasnowidow.

Lista stanu osobowego ostaszkowskiego obozu NKWD ZSRR według stanu na 27 maja [19]40 r.; komendant obozu - Borisowiec, komisarz - Jurasów, pomocnik komendanta obozu - Połowianiuk. Dyżurny komendant: Mielników, Borisów, Adaś. Oddział specjalny: naczelnik oddziału - starszy lejtnant bezpieczeństwa państwowego Korytów Grigorij Wasiljewicz.

Tokariew: Nie znam, pojęcia nie mam.

Jabłokow: Barawkow Iwan Michajłowicz, Riabuszkin Siergiej Adrianowicz. Kontrolerzy polityczni: Pristawakun Michaił Filippowicz, Komarów Aleksiej. Tłumacz Gudowicz, kancelistka - maszynistka Kołupatina.

Tokariew: Oprócz Borisowca nikogo z tych ludzi nie znam.

Jabłokow: I nie widzieliście?

Tokariew: Nie pamiętam żadnego.

Jabłokow: Proszę o wyjaśnienie, kto i kiedy ze wskazanych byłych waszych współpracowników uczestniczył w pracy z polskimi jeńcami wojennymi. To dopiero czytałem...

Tokariew: Kto rozstrzeliwał?

Jabłokow: Nie. nie tylko rozstrzeliwał, lecz również, kto przygotowywał sprawy karne i szykował je na Kolegium Specjalne NKWD ZSRR. Kto i jakimi samochodami wywoził rozstrzelanych, jaką trasą i w jaki sposób chowano zwłoki?

Tokariew: Tak... trzeba powiedzieć, że (chwila milczenia) w rozstrzeliwaniach uczestniczyli głównie kierowcy i niektórzy strażnicy więzienni. Na przykład dobrze wiem. że mój kierowca Suchariew brał aktywny udział, potem zaś sam się zastrzelił. Bogdanów, również nasz kierowca, także brał udział, lecz ten tylko woził już rozstrzelanych. A Suchariew uczestniczył w rozstrzeliwaniach i chwalił mi się jeszcze, jak to dzisiaj żwawo popracował. Tak to ... strażników więziennych, rzecz jasna, teraz już nie pamiętam i według nazwisk nie potrafię powiedzieć. Widocznie ci. których wyliczaliście, brali udział w wykonaniu wyroków.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, rozstrzelanie przeszło 6 tys. ludzi oznacza również dużą liczbę tych, którzy uczestniczyli w rozstrzeliwaniach. To przecież duża masa ludzi...

Tokariew: Łącznie około 30 osób uczestniczyło w rozstrzeliwaniach...

Jabłokow: Około 30?

Tokariew: Około 30.

Jabłokow: Tak więc można sądzić, że ta komendancka grupa, którą on [Błochin] stworzył...

Tokariew: Tak, komendancka grupa z komendantem na czele. Sam Błochin brał udział... Przy tym na mnie zrobiło niesamowite wrażenie, gdy po raz pierwszy weszli do mnie, do gabinetu: Błochin, Siniegubow i Kriwienko. No chodźmy, zaczniemy, idziemy! Odmówić było trudno. Chodźmy! Mówiąc tak przy okazji chciałem przekonać się sam...

439

В камеру, где совершались расстрелы, я не входил. Там технология была выработана  Блохиным, да, и комендантом нашего Управления Рубановым. Они обили войлком двери выходящие в коридор, чтобы не было слышно выстрелов в камерах. Затем выводили приговорённых - так мы [о них] будем говорить - по коридору, сворачивали налево, где был красный уголок ^[15]. В красном уголке проверяли по списку: сходятся ли данные, данные личные, не имеется ли какой-нибудь ошибки, да..., а затем, когда удостоверялись, что это тот человек, который должен быть расстрелян, немедленно надевали ему наручники и вели в камеру, где совершались расстрелы. Стены камеры также были обиты звукопоглощающей материей. Вот и всё.

Яблоков: А каким образом происходил расстрел? Вы не видели?

Токарев: Не видел, сказать по чести, то было страшно неприятно.

Яблоков: Видите, Дмитрий Степанович, мы имеем специальное немецкое сообщение  ^[16]. Там эксперты пришли к выводу, что расстреливали так: двое держали за руки, наклоняя человека вперёд, третий же стрелял из пистолета в затылок. А в этом случае, как расстреливали?

(Здесь следует перерыв, слышен какой-то неразборчивый разговор).

Токарев: Но вы знаете, что газетная информация зачастую грешит неточностью. Знаете об этом?

Яблоков: Да.

Токарев: Я не думаю, чтобы три человека - двое держали за руки, а третий стрелял в затылок. Вводили в камеру и стреляли в затылок. Вот и всё.

Яблоков: Ну что ж, Дмитрий Степанович, можно полагать, что в расстрелах участвовало приблизительно 30 лиц. Впрочем, и разумеется это число приблизительное. Это значит и комендантская группа, о которой я говорил, и комендант внутренней тюрьмы Цуканов.

Токарев: Комендант внутренней тюрьмы - хорошо его помню. Не принимал он участия в расстрелах потому, что должен был знать, что в это впремя у него в тюрьме происходит. А из тюрьмы вывезли на это время арестованных, перебросили их в другую тюрьму, тут же оставались только те, которые должны были быть расстреляны.

Яблоков: Мы вернёмся ещё к этим делам более подробно, чтобы понять...

Токарев: Как раз тут я желал бы, чтобы осталось по-моему. Зрелище это, по-видимому, было ужасающее, коль Рубанов сошел с ума, Павлов - мой первый заместитель - застрелился, сам Блохин - застрелился. Вот, что это всё значит.

Яблоков: А Павлов, разве он участвовал?

Токарев: Нет, нет ... нет. Расстрелы исполняли  водители и начальство.

Яблоков: Дмитрий Степанович, предъявляю вам письмо коменданта осташковского лагеря Борисовца, исходящий номер 177 от марта [19]40 г., том VIII, лист 39.

Токарев: Вот Качин, мой помощник, принимал участие. Получили приказ откомандировать необходимое число людей для оказания помощи сотрудникам. Заместитель по кадровым делам отбирал людей и вот...

Яблоков: [перебивая Токарева): Я прочту документ. В нём утверждается: „В соответствии с приказом Народного комиссара внутренних дел тов. Берии о разгрузке лагеря, начальник Управления НКВД по делам военнопленных - майор тов.

Do celi, gdzie odbyły się rozstrzeliwania, nie wchodziłem. Tam technologia była wypracowana przez Błochina, tak, i komendanta naszego Zarządu Rubanowa. Obili oni wojłokiem drzwi wychodzące na korytarz, żeby nie było słychać strzałów w celach. Następnie wyprowadzali skazanych - tak będziemy [o nich] mówić - przez korytarz, skręcali w lewo, gdzie była czerwona świetlica ^[15] . W czerwonej świetlicy sprawdzali według listy: czy zgadzają się dane, dane personalne, czy nie ma jakiegoś błędu, tak..., a następnie, gdy przekonywali się, że to ten człowiek, który ma być rozstrzelany, niezwłocznie zakładali mu kajdanki i wprowadzali do celi. gdzie dokonywano rozstrzelania. Ściany celi również były obite materiałem dźwiękochłonnym. To wszystko.

Jabłokow: A w jaki sposób odbywało się rozstrzeliwanie? Wy nie widzieliście?

Tokariew: Nie widziałem, uczciwie mówiąc, to było okropnie nieprzyjemne.

Jabłokow: Widzicie, Dmitriju Stiepanowiczu, mamy specjalny komunikat niemiecki ^[16] . Tam eksperci doszli do wniosku, że rozstrzeliwano tak: dwóch trzymało za ręce, przechylano człowieka do przodu, trzeci zaś strzelał z pistoletu w potylicę. A w tym wypadku, jak rozstrzeliwano?

(Tu następuje przerwa, słychać jakieś niewyraźne rozmowy).

Tokariew: Ale wy wiecie, że informacja prasowa często grzeszy nieścisłością. Wiecie o tym?

Jabłokow: Tak.

Tokariew: Nie sądzę, ażeby trzy osoby - dwóch trzymało za ręce, a trzeci strzelał w potylicę. Wprowadzali do celi i strzelali w potylicę. To wszystko.

Jabłokow: No cóż, Dmitriju Stiepanowiczu, można uważać, że w rozstrzeliwaniach uczestniczyło mniej więcej 30 osób. Zresztą i tak jest to liczba przybliżona. To znaczy i grupa komendancka, o której mówiłem, i komendant wewnętrznego więzienia Cukanow.

Tokariew: Komendant wewnętrznego więzienia - dobrze go pamiętam. Nie brał on udziału w rozstrzeliwaniach dlatego, że musiał wiedzieć, co w tym czasie dzieje się u niego w więzieniu. A z więzienia usuwano na ten czas aresztowanych, przerzucano ich do innego więzienia, tu zaś pozostawali tylko ci, którzy mieli być rozstrzelani.

Jabłokow: Powrócimy jeszcze do tej sprawy w sposób bardziej szczegółowy, by zrozumieć...

Tokariew: Tu akurat chciałem, żeby zostało po mojemu. Widowisko to najwidoczniej było okropne, skoro Rubanow postradał zmysły, Pawłów - mój pierwszy zastępca - zastrzelił się, sam Błochin - zastrzelił się. Oto, co to wszystko znaczy.

Jabłokow: A Pawłów, czy on uczestniczył?

Tokariew: Nie, nie ... nie. Rozstrzeliwanie było wykonywane przez kierowców i zwierzchnictwo.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, przedstawiam wam pismo komendanta obozu ostaszkowskiego Borisowca, numer wychodzący 177 z marca [19]40 r., tom VIII, karta 39.

Tokariew: Otóż Kaczin, mój pomocnik, brał udział. Otrzymano rozkaz oddelegowania niezbędnej liczby ludzi celem udzielenia pomocy pracownikom. Zastępca do spraw kadrowych dobierał ludzi i oto...

Jabłokow: [przerywając Tokariewowi): Przeczytam dokument. Stwierdza się w nim: „Zgodnie z rozkazem Komisarza Ludowego Spraw Wewnętrznych tow. Berii o rozładowaniu obozu, szef Zarządu NKWD do Spraw Jeńców Wojennych - major tow. Sopru-

440

Сопруненко проинформировал Вас письмом номер 25/1869 от 23/II [19]40 г. о необходимости назначения для лагеря тюрем для заключеных с целью направления указанных военнопленных. Для ориентировки информирую".... И здесь информирует о контингенте, который пребывал: полицейские, тюремные надсмотрщики, провокаторы, осадники. „Прошу сообщить, какой контингент будет направлен в какие тюрьмы. Одновременно прошу сообщить начальный пересыльный пункт ОИТК УНКВД"  ^[17]. Запрос этот прислал вам Борисовец. Борисовец направил его в марте [19]40 года.

^{{{Примечание переводчика: этот документ номер 25/1869 от 23/II [19]40 г опубликован в книге «Катынь. Пленники необъявленной войны» под номером 194, стр. 358. Но, даже имея его на руках, я не в состоянии превести исходный польский текст (красный).}}}

Токарев: Ничего не могу сказать. Этого документа не помню и уверен, что мы никого никуда из лагеря не отправляли. Занимался этим сам Сопруненко... сам Сопруненко. В Москве решали такие проблемы. В моих тюрьмах, повторяю ещё раз, мест для этих людей не было. Вот так. И не могло быть даже речи, чтобы в какую-нибудь тюрьму перевести хотя бы незначительное число польских военнопленных. Не могло быть речи, так были заполнены.

Яблоков; Дмитрий Степанович, какое оружие имели вы и другие офицеры НКВД?

Токарев: Оружие штатное - ТТ. Я, правда, имел маленький карманный немецкий пистолет Вальтер. Но когда приехали Блохин, Синегубов и Кривенко, то привезли целый чемодан пистолетов. Оказазалось, что эти пистолеты быстро изнашиваются. Поэтому привезли их целый чемодан.

Яблоков: А какие пистолеты?

Токарев: Пистолеты Вальтер, по-моему, Вальтер.

Яблоков: А других не было?

Токарев: Не помню. Может позже были другие.

Яблоков: А какие патроны были к тем пистолетам?

Токарев: Ну Вальтер - известные пистолеты. Вальтер 2, а какой калибр - я не знаю,... когда-то знал.

Яблоков: Наши патроны к нему не подходят?

Токарев: Наши патроны нет. Только немецкие.

Яблоков: А патроны фирмы „Геко"?

Токарев: Какие?

Яблоков: „Геко", „Геко".

Токарев: Даа, не знаю, не могу сказать. Но, по крайней мере, я знаю наверняка не больше, чем знают другие.

Яблоков: А другие офицеры НКВД? Например, в вашем Управлении, в центральном аппарате, какие были пистолеты?

Токарев: Ну что ж, полагались ТТ - такой наш тульский, тульский „Токарева".

Яблоков: А как правило какие были?

Токарев: Простите?

Яблоков: Как правило какие были?

Токарев: Трудно, трудно сказать... Что ж, не было запрещено иметь другое оружие.

Яблоков: А где его можно было приобрести, это другое оружие?

Токарев: Знаете где? Вот я, например, раздобыл у партизан. Во время войны достал Вальтер. Но раньше, наверное, был другой пистолет. Пожалуй, были ещё Наганы. Пожалуй так, однако я не могу утверждать, прошло ведь свыше полувека...

Яблоков: Понятно, так.

nienko poinformował Was pismem nr 25/1869 z 23/II [19]40 r. o konieczności wyznaczenia dla obozu więzień w celu skierowania wskazanych jeńców wojennych. Dla orientacji informuję...". I tu informuje o kontyngencie, który przebywał: policjanci, strażnicy więzienni, prowokatorzy, osadnicy. „Proszę o podanie, który kontyngent będzie skierowany do jakich więzień. Jednocześnie proszę o podanie pierwszego punktu przesyłowego OITK UNKWD" ^[17] . Pytanie to przesłał wam Borisowiec. Borisowiec kierował je w marcu [19]40 roku.

Tokariew: Nic nie mogę powiedzieć. Tego dokumentu nie pamiętam i jestem przekonany, że my nikogo nigdzie z obozu nie kierowaliśmy. Zajmował się tym sam Soprunienko... sam Soprunienko. W Moskwie rozstrzygano takie problemy. W moich więzieniach, powtarzam raz jeszcze, miejsca dla tych ludzi nie było. Otóż to. I nie mogło być nawet mowy, ażeby do jakiegokolwiek więzienia przenieść chociażby nieznaczną liczbę polskich jeńców wojennych. Nie mogło być mowy, tak były zapełnione.

Jabłokow; Dmitriju Stiepanowiczu, jaką broń mieliście wy i inni oficerowie NKWD?

Tokariew: Broń etatową - TT. Ja, co prawda, miałem mały kieszonkowy pistolet niemiecki Walther. Ale kiedy przyjechali Błochin, Siniegubow i Kriwienko, to przywieźli całą walizkę pistoletów. Okazuje się. że pistolety szybko się zużywają. Dlatego przywieźli ich cała walizkę.

Jabłokow: A jakie pistolety?

Tokariew: Pistolety Walther, moim zdaniem Walther.

Jabłokow: A innych nie było?

Tokariew: Nie pamiętam. Może później były inne.

Jabłokow: A jakie naboje były do tych pistoletów?

Tokariew: No Walther - znane pistolety. Walther 2, a jaki kaliber -nie wiem,... kiedyś wiedziałem.

Jabłokow: Nasze naboje do niego nie pasują?

Tokariew: Nasze naboje nie. Tylko niemieckie.

Jabłokow: A naboje firmy „Gieko" ^[18]?

Tokariew: Jakie?

Jabłokow: „Gieko", „Gieko".

Tokariew: Taak, nie wiem, nie mogę powiedzieć. Ale przynajmniej wiem na pewno nie więcej, niż wiedzą inni.

Jabłokow: A inni oficerowie NKWD? Na przykład w waszym Zarządzie, w aparacie centralnym, jakie były pistolety?

Tokariew: No cóż. przysługiwały TT - taki nasz tulski, tulski „Tokariewa".

Jabłokow: A z zasady jakie mieli?

Tokariew: Proszę?

Jabłokow: Z zasady jakie mieli?

Tokariew: Trudno, trudno powiedzieć... Cóż, nie było zakazane posiadanie innej broni.

Jabłokow: A gdzie ją można było zdobyć, tę inną broń?

Tokariew: Czy wiecie gdzie? Oto ja na przykład otrzymałem od partyzantów. W czasie wojny Walthera dostałem. Ale przedtem na pewno był inny pistolet. Chyba były jeszcze nagany. Chyba tak, ale nie mogę twierdzić, minęło przecież ponad pół wieku...

Jabłokow: Zrozumiałe, tak.

441

Токарев: Партизаны подарили мне раз Вальтер, другой раз Парабелум, в третьем случае (здесь идут непонятные слова) убили немецкого генерала и подарили, преподнесли мне [этот пистолет].

Я имею серию книг о партизанском движении в калининской области посвященных оперативным вопросам. Поэтому мне так торжественно вручали сувениры в таком вот виде...

^{{{ Примечание переводчика: Mam serię książek – так понимаю, что имеется ввиду им самим написанные?}}}

Яблоков: Дмитрий Степанович...

Токарев: ... а в настоящее время они экспонируются в Калинине, в Твери, как мне писали, в музее партизанской славы.

Яблоков: Дмитрий Степанович, а кто ... из сотрудников НКВД имел оружие иностранного производства?

Токарев: Не в состоянии, не могу сказать...

Яблоков: Если я правильно понял, польских военнопленных расстреливали из Вальтеров. Да?

Токарев: Из Вальтеров. Это я хорошо знаю, так как привезли их целый чемодан.

Яблоков: А как эти из комендантской команды, ваш водитель, стреляли из этих привезённых?

Токарев: Да, из привезённых. Этим руководил сам Блохин. Давал пистолеты, а когда заканчивалась „работа" - в кавычках работа - пистолеты отбирались. Забирал сам Блохин.

Яблоков: Дмитрий Степанович, почему, к примеру, водители, которые не имели такой обязанности, занимались расстрелами?

Токарев: Как вам ответить. Я полагал, что одного товарища спасаю от смерти. Вышло так, что когда мы получали инструктаж у Кобулова, я задал вопрос: поставить ли в известность об этом первого секретаря областного комитета партии или нет? Ни в коем случае! Не должно быть ни одного живого свидетеля [гласил ответ]. И вот один из водителей, я не помню его фамилии - отказался. Я боялся, чтобы не отдали приказ расстрелять его как свидетеля. Я вызвал, значит, его к себе и говорю: „Миша, ты коммунист..." (последующая фраза непонятна) ... взял грех на свою душу, но ради того, чтобы уберечь его [от смерти] как человека.

Яблоков: Вы не помните его фамилии?

Токарев: Нет, нет, не могу вспомнить. Не могу, не могу сказать.

Теперь прошу отметить то, что я скажу. Когда я объяснил Кобулову, что никогда не участвовал в подобных операциях, а также что боюсь, что мне это дело не по зубам, Кобулов отпарировал: „А мы на вас не рассчитывали".

Однако потом в какой-то день я столкнулся в коридоре с Блохиным. Это было вскоре по завершении „работы" - я тоже стал это называть работой. Я встретил его, значит, в коридоре НКВД. Он спросил меня: „Что против вас имеет Кобулов? Я записал вас в список добровольцев – вы ведь начальник Управления - а он вас собственноручно вычеркнул".

В Финансовом Отделе, а также в архивах Финансового Отдела найдёте наверно список награждённых премией в размере месячной заработной платы за участие в этой операции ^[19]. Моей фамилии, наверное, там не будет. Я был счастлив от того, что не получил серебрянников...

Яблоков: Дмитрий Степанович, скажите, часто ли отмечают сотрудников месячной зароботной платой?

Tokariew: Partyzanci podarowali mi raz Walthera, drugi raz parabellum, w trzecim wypadku (tu padąją niezrozumiale słowa) zabili niemieckiego generała i podarowali, wręczyli mi uroczyście [ten pistolet].

Mam serię książek o ruchu partyzanckim w obwodzie kalinińskim w zakresie spraw operacyjnych. Stąd tak uroczyście wręczali mi pamiątki w takiej oto postaci...

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu...

Tokariew: ... a obecnie wystawiono je w Kalininie, w Twerze, jak pisaliście do mnie, w muzeum partyzanckiej chwały.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, a kto ... z pracowników NKWD miał broń obcej produkcji?

Tokariew: Nie jestem w stanie, nie mogę powiedzieć...

Jabłokow: Jeśli dobrze zrozumiałem, polskich jeńców wojennych rozstrzeliwano z Waltherów. Tak?

Tokariew: Z Waltherów. To dobrze wiem, gdyż przywieźli ich całą walizkę.

Jabłokow: A jak ci z oddziału komendanckiego, wasz kierowca, strzelali z tych przywiezionych?

Tokariew: Tak, z przywiezionych. Tym kierował sam Błochin. Dawał pistolety, a gdy kończyła się „robota" - w cudzysłowie robota - pistolety odbierano. Zabierał je sam Błochin.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, dlaczego na przykład kierowcy, którzy nie mieli takiego obowiązku, zajmowali się rozstrzeliwaniem?

Tokariew: Jak wam odpowiedzieć. Uważałem, że jednego towarzysza ratuję od śmierci. Chodziło o to, że gdy otrzymywaliśmy instruktaż u Kobułowa, zadałem pytanie: czy pierwszego sekretarza komitetu obwodowego partii zawiadomić o tym, czy nie? W żadnym wypadku! Nie powinno być ani jednego żywego świadka [brzmiała odpowiedź]. I oto jeden z kierowców, nie pamiętam jego nazwiska - odmówił. Bałem się, aby nie wydano rozkazu rozstrzelania go jako świadka. Wezwałem więc go do siebie i mówię: „Misza, ty jesteś komunistą,.." (kolejne zdanie niezrozumiałe)... wziąłem grzech na swoją duszę, lecz po to, by uchronić go [od śmierci] jako człowieka.

Jabłokow: Nie pamiętacie jego nazwiska?

Tokariew: Nie, nie, nie mogę pamiętać. Nie mogę, nie mogę powiedzieć.

Teraz proszę zwrócić uwagę na to, co powiem. Gdy wyjaśniłem Kobułowowi, że nigdy nie uczestniczyłem w podobnych operacjach oraz że się boję, iż nie dam sobie rady z tą sprawą, Kobułow odparł: „A my na was nie liczyliśmy".

Ale później któregoś dnia spotkałem na korytarzu Błochina. Było to wkrótce po zakończeniu „roboty" - ja również zacząłem to nazywać robotą. Spotkałem go więc na korytarzu NKWD. Zapytał mnie: „Co przeciwko wam ma Kobułow? Zapisałem was na listę ochotników -jesteście przecież szefem Zarządu - a on was własnoręcznie wykreślił".

W Wydziale Finansowym oraz w archiwach Wydziału Finansowego znajdziecie na pewno listę nagrodzonych premią w wysokości miesięcznych poborów za udział w tej operacji ^[19]. Mojego nazwiska z pewnością tam nie ma. Byłem szczęśliwy z tego powodu, że nie otrzymałem srebrników...

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, powiedzcie, czy często wyróżniano pracowników miesięcznymi poborami?

442

Токарев: Трудно сейчас сказать, пожалуй редко.

Яблоков: Предъявляю вам записку по проводу [телеграфную запись] номер 4445/б от октября 1939 г., том VIII, лист 119-120 [20]. В этом документе Берия приказывает Токареву и Борисовцу развернуть работу имеющую целью вербовку агентов из военнопленных осташковского лагеря, а также окружающего населения. Распорядился, чтобы военнопленные все драгоценности и деньги передали на хранение администрации лагеря под расписку. Пожалуйста, объясните, как поступили с драгоценностями и деньгами польских военнопленных. На какую приблизительно сумму их собрали?

^{{{Примечание переводчика: этот документ номер 4445/б от октября 1939 г. опубликован в книге «Катынь. Пленники необъявленной войны» под номером 40, стр. 124.}}}

Токарев: Не помню, совсем не помню. Драгоценности отбирали в лагере и там ими распоряжались. Куда он [Борисовец] их отправлял - не знаю. Во всяком случае через Финансовый Отдел Управления НКВД [по калининской области] эти драгоценности не проходили. Я знаю один случай, о котором мне доложили. Когда привели пленного в красный уголок с целью сверки его личных данных по списку...

Яблоков: Перед расстрелом. Да?

Токарев: Да, перед расстрелом... Он сказал, что в его поясе зашиты золотые монеты. Не помню сколько, но было их много, наверно 25-30 штук. Все 10-рублевые червонцы царской чеканки. Этот случай я помню, мне даже показали [монеты]. Передали их потом в Финансовый Отдел Управления Внутренних Дел  ^[21] для отсылки в Москву,

Яблоков: А показания этого военнопленного, показания?

Токарев: Что, что?

Яблоков: Показания.

Токарев: Никаких показаний. Ни этот ни другие военнопленные нашими сотрудниками не были допрошены.

Яблоков: Понятно.

Токарев: И перед расстрелом ни одного слова не записывали.

Яблоков: Дмитрий Степанович, значит, вы не знаете, сколько было драгоценностей?

Токарев: Нет.

Яблоков: И какие?

Токарев: Понятия не имею.

Яблоков: И на какую сумму? А того военнопленного вы не помните?

Токарев: Да откуда, понятия не имею, не помню, не помню.

Яблоков: Ясно.

Токарев: Ведь сам сказал. Он видно чувствовал опасность и, говоря, что имеет золотые монеты, может быть - как утопающий за соломинку хватался. Может быть, полагал, что откупится этими деньгами. Я не знаю, чем руководствовался.

Яблоков: Дмитрий Степанович, предъявляю вам протокол, это том LX, от 11 февраля [19]40 г. В нём говорится: Мы нижеподписавшийся - с одной стороны из осташковского лагеря НКВД Мащев, ответственный дежурный Мельников, а с другой стороны из Особого отдела Управления НКВД по калининской области - составили этот протокол о том, что первый сдал, а второй принял военнопленного Островского В. без дальнейшей пересылки.

Управление НКВД по калининской области, на основании распоряжения начальника Особого отдела Управления НКВД от дня (здесь дата) номер 1415 П с папкой регистрации и поимённым списком. Подписи: Мащев, Мельников, Денюжкин.

Tokariew: Trudno teraz powiedzieć, raczej rzadko.

Jabłokow: Przedstawia się wam notatkę z kabla [z zapisu telegraficznego] numer 4445/b z października 1939 r., tom VIII, karta 119-120 ^[20]. W dokumencie tym Beria nakazał Tokariewowi i Borisowcowi rozwinięcie pracy mającej na celu werbunek agentów spośród jeńców wojennych obozu ostaszkowskiego oraz ludności. Polecił, aby jeńcy wojenni wszystkie kosztowności i pieniądze przekazali na przechowanie administracji obozu za pokwitowaniem. Proszę wyjaśnić, jak postąpiono z kosztownościami i pieniędzmi polskich jeńców wojennych. Na jaką mniej więcej sumę ich zebrano?

Tokariew: Nie pamiętam, zupełnie nie pamiętani. Kosztowności odbierano w obozie i tam nimi dysponowano. Gdzie on [Borisowiec] je kierował - nie wiem. W każdym razie przez Wydział Finansów Zarządu NKWD [obwodu kalinińskiego] kosztowności te nie przechodziły. Znam jeden wypadek, o którym mi zameldowano. Gdy doprowadzono jeńca do czerwonej świetlicy celem sprawdzenia jego danych personalnych według listy...

Jabłokow: Przed rozstrzelaniem. Tak?

Tokariew: Tak, przed rozstrzelaniem... On powiedział, że w pasie ma zaszyte złote monety. Nie pamiętam ile, lecz było ich dużo na pewno 25-30 sztuk. Wszystkie 10-rublowe czerwonce carskiego bicia. Ten wypadek pamiętam, nawet mi pokazali [monety]. Przekazano je potem do Wydziału Finansowego Zarządu Spraw Wewnętrznych  ^[21]celem wystania do Moskwy,

Jabłokow: A zeznania tego jeńca, zeznania?

Tokariew: Co, co?

Jabłokow: Zeznania.

Tokariew: Żadnych zeznań. Ani jeden jeniec wojenny przez naszych pracowników nie był przesłuchiwany.

Jabłokow: Zrozumiałe.

Tokariew: Również przed rozstrzelaniem ani jednego słowa nie zanotowano.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, to znaczy, że wy nie wiecie, ile było kosztowności?

Tokariew: Nie.

Jabłokow: I jakie?

Tokariew: Pojęcia nie mam.

Jabłokow: I na jaką sumę? A tego jeńca wojennego nie pamiętacie?

Tokariew: Ależ skąd, pojęcia nie mam, nie pamiętam, nie pamiętam.

Jabłokow: Jasne.

Tokariew: Przecież sam powiedział. On widocznie czuł niebezpieczeństwo i mówiąc, że ma złote monety, być może - jak tonący brzytwy się chwytał. Może sądził, że wykupi się tymi pieniędzmi. Nie wiem, czym się kierował.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, przedstawia się wam protokół, to jest tom LX, z 11 lutego [19]40 r. Mówi się w nim: My niżej podpisani - z jednej strony z ostaszkowskiego obozu NKWD Maszczew, odpowiedzialny dyżurny Mielników, a z drugiej strony z Wydziału Specjalnego Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego - sporządziliśmy niniejszy protokół o tym, że pierwszy zdał, a drugi przyjął jeńca wojennego Ostrowskiego W. bez odstawienia.

Zarząd NKWD obwodu kalinińskiego, na podstawie rozporządzenia naczelnika Wydziału Specjalnego Zarządu NKWD z dnia (tu jest data) numer 1415 P z teczką ewidencyjną i listą imienną. Podpisy: Maszczew, Mielników, Dieniuszkin.

443

Токарев: Особые отделы не подчинялись территориальному органу [НКВД], совсем не подчинялись...

Яблоков: Даже те, которые входили в состав Управления НКВД?

Токарев: Даже те, которые входили в состав Управления НКВД. Вот Особый отдел, когда был калининский округ, военный округ. Особый отдел калининского округа находился в нашем здании, но ни под каким видом нам не подчинялся. На нижнем этаже Отдел занимал, пожалуй, шесть - семь комнат. Вот и всё. Наше Управление не имело к этому никакого отношения. Начальником Особого отдела был тогда Зателепин. Может будет нужен Зателепин?

Яблоков: Да, да. Это не к вам его ...

Токарев: Нет, нет, не к нам, но поскольку Особый отдел располагался в здании Управления НКВД, поэтому так осталось записано.

Яблоков: А может быть вы могли объяснить, почему военнопленных вели поодиночке?

Токарев: Понятия не имею. Первый раз об этом я слышу, первый раз. Теперь вы говорите о вербовочной работе, которую намеревались развернуть Токарев, Борисовец, и так далее...

Пожалуйста, послушайте, разве среди приговорённых к смерти ищут агентов? Какой смысл вербовать человека, которого завтра расстреляют? Что-то не верится.

Яблоков: Предъявляю вам сопроводительное письмо к протоколам допросов, том DC: 1) Начальнику Главного Военного Управления по Делам Военнопленных Сопруненко следующий текст: от дня 15 мая [19]40 г. номер 65742. В дополнение к нашему номеру такому-то и такому-то от 25 апреля [19]40г. мы направляем упомянутые протоколы допроса Шевковского на трёх листах.

Подпись: за начальника Следственного отдела Управления НКВД по калининской области капитан государственной безопасности Шифрин и вторая подпись - следователь Управления НКВД по калининской области младший лейтенант государственной безопасности Савин.

Токарев: Да, и Шифрина, и Савина помню, сейчас припоминаю, но того случая совсем не помню. Видно было какое-то частное задание, видно какая-то частная задача.

Яблоков: Очевидно, однако, принимали они какое-то участие.

Токарев: Это редчайший случай, может быть даже единственный.

Яблоков: Вот здесь ещё один документ, то есть от мая [19]40 г., номер 45708. О чём в нём говорится? При настоящем направлено следственное дело номер 21554. касающиеся бывшего польского гражданина Чурыка Юзефа, сына Казимежа, обвиняемого в преступлении по статье 54, параграфа 13 Уголовного Кодекса Украинской ССР в ваше распоряжение. Подписи: Шифрин и Савин ^[22].

Токарев: Да, Савин... Понятия не имею. Особые задачи могли иметь место.

Яблоков: Вот ещё такие же дела. Мы прилагаем при этом три следственных дела, касающихся бывших польских граждан, обвиняемых в преступления по статье 54, параграфа 13 Уголовного Кодекса Украинской ССР: Шатковского, Хеиндриха ^[23] и Адамчука ^[24]. Подписи: Шифрин и Савин. Снова поляки. Может быть, всё-таки принимали они участие...

Токарев: Нет, в той операции никакого участия не было, я свидетельствую со всей ответственностью. (Начало фразы неразборчиво) ... не знаю ... могу сказать только правду.

Яблоков: Предъявляю вам письмо Сопруненко к Токареву, где сообщается - это том LX - следующее: 19 мая [19]40 г. сообщается: На основании

Tokariew: Wydziały specjalne nie podlegały terytorialnym organom [NKWD], zupełnie nie podlegały...

Jabłokow: Nawet te, które wchodziły w skład Zarządu NKWD?

Tokariew: Nawet te, które wchodziły w skład Zarządu NKWD. Oto Wydział Specjalny, kiedy był okręg kaliniński, okręg wojskowy. Wydział Specjalny okręgu kalinińskiego mieścił się w moim gmachu, lecz pod żadnym względem nam nie podlegał. Na dolnym piętrze Wydział zajmował chyba sześć - siedem pokoi. To wszystko. Nasz Zarząd nie miał w tym żadnego udziału. Naczelnikiem Wydziału Specjalnego był wówczas Zatielepin. Może będzie potrzebny Zatielepin?

Jabłokow: Tak, tak. To nie do was go...

Tokariew: Nie, nie, nie do nas, lecz ponieważ Wydział Specjalny znajdował się w gmachu Zarządu NKWD, więc tak zostało zapisane.

Jabłokow: A może moglibyście wyjaśnić, dlaczego jeńca wojennego kierowano pojedynczo?

Tokariew: Pojęcia nie mam. Pierwszy raz o tym słyszę, pierwszy raz. Teraz mówicie o sprawie prac werbunkowych, które mieli rozwinąć Tokariew, Borisowiec, i tak dalej...

Proszę posłuchać, czy wśród skazanych na śmierć szuka się agentów? Jaki jest sens werbowania ludzi, których jutro się rozstrzela? Jakoś nie chce się wierzyć.

Jabłokow: Przedstawia się wam pisma przewodnie do protokołów przesłuchań, tom DC: 1) Szefowi Głównego Zarządu Wojskowego do Spraw Jeńców Wojennych Soprunience następujący tekst: z dnia 15 maja [19]40 r. nr 65742. W uzupełnieniu do naszego numeru takiego a takiego z 25 kwietnia [19]40r. kierujemy wspomniane protokoły przesłuchania Szewkowskiego na trzech arkuszach.

Podpis: za szefa Wydziału Śledczego Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego kapitan bezpieczeństwa państwowego Szyfrin i drugi podpis - oficer śledczy Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego młodszy lejtnant bezpieczeństwa państwowego Sawin.

Tokariew: Tak, i Szyfrina, i Sawina pamiętam, teraz przypominam sobie, lecz tego wypadku zupełnie nie pamiętam. Widocznie było jakieś szczegółowe zadanie, widocznie jakieś szczegółowe zadanie.

Jabłokow: Widocznie jednak brali oni jakiś udział.

Tokariew: To niezwykle rzadki wypadek, być może nawet jedyny.

Jabłokow: Otóż jest tu jeszcze jeden dokument, to znaczy z maja [19]40 r., nr 45708. O czym on mówi? Przy niniejszym kierowana jest sprawa śledcza numer 21554. dotycząca byłego obywatela polskiego Czuryka Józefa, syna Kazimierza, oskarżonego o przestępstwo z artykułu 54, paragraf 13 Kodeksu Karnego Ukraińskiej SRR do waszej dyspozycji. Podpisy: Szyfrin i Sawin ^[22].

Tokariew: Tak, Sawin... Pojęcia nie mam. Szczególne zadania mogły mieć miejsce.

Jabłokow: Oto jeszcze takie same sprawy. Dodajemy przy tym trzy sprawy śledcze dotyczące byłych obywateli polskich, oskarżonych o przestępstwa z artykułu 54, paragraf 13 Kodeksu Karnego Ukraińskiej SRR: Szatkowskiego. Heindricha ^[23] i Adamczuka ^[24]. Podpisy: Szyfrin i Sawin. Znowu Polacy. Być może jednak brali oni udział...

Tokariew: Nie, w tej operacji żadnego udziału nie było, stwierdzam z całą odpowiedzialnością. [Początek zdania niewyraźny) ... nie wiem ... mogę mówić jedynie prawdę.

Jabłokow: Przedstawia się wam pismo Soprunienki do Tokariewa. w którym komunikuje się - to tom LX - co następuje: 19 maja [19]40 r. komunikuje się: Na podstawie

444

распоряжения заместителя народного комиссара внутренних дел СССР, комиссара государственной безопасности 3 ранга Меркулова возвращаем вам следственное дело номер 21 554 против арестованного Чурыкова Юзефа, сына Казимежа с целью направления его на рассмотрение на Особом Совещании при народном комиссаре внутренних дел.

Это письмо Сопруненко - приложение к делам - с отметкой: для Токарева – в собственные руки.

Токарев: Не помню. Теперь повторяем мое задание...

Яблоков: А с какой целью такое дело могло быть направлено? Это на польского военнопленного Сопруненко к вам направил?

Токарев: На Особое Совещание. Я удивлён - какой смысл имело направление в Калинин - я удивлён, просто удивлён.

Яблоков: Вы не помните таких случаев?

Токарев: Помню такой случай и хочу вам рассказать, как легко распоряжались человеческой жизнью. Как то раз звонит мне по телефону ... личный секретарь ... Кобулова - Якимов - был такой. „Товарищ Токарев, у тебя человек осуженный на расстрел. Он брат Михаила ... - был у нас такое кинорежиссёр... польский, как его зовут? Он быт раз у меня в кабинете вместе с Жаковым ^[25], с актёром Жаковым. Следовало его вычеркнуть и не направлять на расстрел. Он уже в Калинине - ночью должен был быть расстрелян" ^[26].

Немедленно соединился с кем-то там, не знаю уже с кем, не помню: „Вычеркните его и покажите мне, что вы вычеркнули, доставьте его" - я сказал. Позже его направили в другой лагерь, куда-то, но куда, не могу теперь сказать.

Яблоков: Как зовут этого режиссёра?

Токарев: Он автор фильмов Тринадцать, Сорок первый. Такой известный, польский гражданин, который, правда, потом автоматически стал советским гражданином.

Яблоков: Он живёт сейчас в Союзе?

Токарев: Он умер - я читал некролог 10 лет тому назад. Я знаю, что имя было Михаил и повторяю, один раз он был вместе с Жаковым у меня в кабинете.

Яблоков: Можно полагать, что к кому-либо могли направить такое дело, так чтобы вы потом направили его на Особое Совещание.

Токарев: Могло так быть, но трудно мне теперь оценить. Миновало ведь больше полувека. Это отрезок времени. Вся жизнь человеческая, а память уже слабая, не то что раньше.

Яблоков: Дмитрий Степанович, разъясните, кто руководил следственными делами против польских военнопленных, первоначально рассматривал следственные дела к решению Особого Совещания? Кто мог этим руководить?

Токарев: Управление в этом, повторяю ещё раз, никакого участия не принимало. Сами сотрудники лагеря направляли в Москву, а какая технология подхода там была - не знаю.

Яблоков: Возможно так. Там и свой особый отдел, и следственная группа. Хотя, вы знаете, я сомневаюсь (фрагмент сказанного текста совершенно заглушен)..

Токарев: Достаточно было установить, что человек был полицейским или тюремным надзирателем, чтобы его расстрелять. Таков был порядок.

Яблоков: Итак [документы] следственных дел вы не видели?

rozporządzenia zastępcy komisarza ludowego spraw wewnętrznych ZSRR, komisarza bezpieczeństwa państwowego 3 rangi Mierkułowa zwraca się sprawę śledczą numer 21 554 przeciwko aresztowanemu Czurykowi Józefowi, synowi Kazimierza celem skierowania jej do rozpatrzenia przez Kolegium Specjalne przy komisarzu ludowym spraw wewnętrznych.

Jest to pismo Soprunienki - załącznik do sprawy - z adnotacją: dla Tokariewa - do rąk własnych.

Tokariew: Nie pamiętam. Teraz powtarzamy moje zadanie...

Jabłokow: A w jakim celu taka sprawa mogła być skierowana? To na polskiego jeńca wojennego Soprunienko do was skierował?

Tokariew: Na Kolegium Specjalne. Jestem zdziwiony -jaki sens miało kierowanie do Kalinina - jestem zdziwiony, po prostu zdziwiony.

Jabłokow: Czy nie pamiętacie takich wypadków?

Tokariew: Pamiętam taki wypadek i chcę wam opowiedzieć, jak lekko szafowano ludzkim życiem. Pewnego dnia telefonuje do mnie ... osobisty sekretarz ... Kobułowa -Jakimow - był taki. „Towarzyszu Tokariew, jest u ciebie człowiek skazany na rozstrzelanie. On jest bratem Michaiła ... - był u nas takie reżyser filmowy... polski, jak on się nazywa? On byt raz u mnie w gabinecie razem z Żakowem ^[25], z aktorem Żakowem. Tak więc jego skreślić i nie kierować na rozstrzelanie. On już jest w Kalininie - w nocy ma być rozstrzelany" ^[26].

Niezwłocznie połączyłem się z kimś tam, nie wiem już z kim, nie pamiętam: „Skreślcie go i pokażcie mi, że skreśliliście, dostarczcie go" - powiedziałem. Później skierowano go do innego obozu, gdzieś, ale dokąd, nie mogę teraz powiedzieć.

Jabłokow: Jak się nazywa ten reżyser?

Tokariew: Jest on autorem filmów Trzynaście, Czterdziesty pierwszy. Taki znany, polski obywatel, co prawda potem automatycznie stał się obywatelem radzieckim.

Jabłokow: Czy on mieszka teraz w Związku?

Tokariew: On zmarł - czytałem nekrolog z 10 lat temu. Wiem, że na imię miał Michaił i powtarzam, pewnego razu był wraz z Żakowem u mnie w gabinecie.

Jabłokow: Można sądzić, że do kogokolwiek mogli skierować taką sprawę, tak żebyście wy potem skierowali ją na Kolegium Specjalne.

Tokariew: Mogło tak być, lecz trudno mi teraz ocenić. Minęło przecież ponad pół wieku. To szmat czasu. Całe życie ludzkie, i pamięć już słaba, nie to co dawniej.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, wyjaśnijcie, kto kierował sprawy śledcze przeciwko polskim jeńcom wojennym, głównie rozpatrywał sprawy śledcze do decyzji Kolegium Specjalnego? Kto mógł to kierować?

Tokariew: Zarząd w tym, powtarzam raz jeszcze, żadnego współuczestnictwa nie miał. Sami pracownicy obozu kierowali do Moskwy, a jaka technologia podejścia tam była -nie wiem.

Jabłokow: Widocznie tak. Tam i swój oddział specjalny, i grupa śledcza. Ja nawet, wiecie, mam wątpliwości (fragment tekstu wypowiedzi całkowicie zagłuszone).

Tokariew: Wystarczyło ustalić, że człowiek był policjantem lub strażnikiem więziennym, aby go rozstrzelać. Taki był porządek.

Jabłokow: Tak więc [akt] spraw śledczych nie widzieliście?

445

Токарев; Нет, ни одного не видел, ни одного.

Яблоков: А обвинительного заключения тоже не видели?

Токарев: Какого?

Яблоков: Я показывал вам сейчас недавно обвинительное заключение, касающееся Олейника.

Токарев: А чего, там мои подписи?

Яблоков: Нет... нет, так просто говорю.

Токарев: На поляков - не помню, ни одного дела не было...

Яблоков: Дмитрий Степанович, знаете такой порядок исполнения приговоров, что обычно зачитывают решение. Тогда было решение постановлением Особого Совещания. Им зачитывать постановление Особого Совещания?

Токарев: Никому не зачитывали ничего, ничего не говорили - наручники и давай далее ...

Яблоков: Понятно...

Токарев: Обычно при расстрелах присутствует прокурор. Вы знаете об этом так же, как я.

Яблоков: Да...

Токарев: А здесь никаких прокуроров, никаких посторонних лиц - никого. Этому - как говорил Кобулов на том злосчастном совещании - никаких посторонних свидетелей..., никаких живых свидетелей быть не должно. Прокуроры тоже не нужны.

Яблоков: Понятно. На предыдущем допросе вы показали, что процессом расстрела польских военнопленных занимались Сопруненко и его Управление. Пожалуйста, объясните, что об этом знаете и почему так считаете?

Токарев: Я давал показания, что Сопруненко участвовал?

Яблоков: Нет, но вы сказали, что Сопруненко больше об этом знает, поэтому спросите о расстрелах его.

Токарев: Несомненно больше, потому что он всё готовил. Он стоял во главе Управления по делам военнопленных в то время. Я увидел его тогда впервые у Кобулова.

Яблоков: Он тоже там был?

Токарев: Да, был и докладывал, давал пояснения. Это было тогда, когда Кобулов давал нам инструктаж.

Яблоков: А кто помимо Сопруненко мог быть главным?

Токарев: Кобулова я знаю хорошо потому, что был у него несколько раз, потом он приезжал ко мне - будучи уже заместителем Берии - и ещё один. Второй заместитель Берии, был такой - Сергей Никифорович Круглов - заместитель по кадровым делам. Приезжали ко мне. Мои сотрудники написали Берии жалобу на меня, что налево и направо освобождаю людей, ярых врагов, очевидных врагов, которые сами сознавались в своей вражеской деятельности. Токарев их отпускает на волю - подчёркивали -Токарев не чекист и решает дела неправильно. Именно тогда приехали Круглов и Кобулов. Возглавили собрание людей по списку - значит, собрали всех тех, которые подписали жалобу. Мы собрались. Тогда он сказал, что приехала комиссия, но не подтвердила никаких следов уголовной деятельностей Токарева. Так что он остается начальником Управления. „Вам же товарищ Токарев - это уже сказал Круглов - предоставляется право решения вопроса, как поступить с теми товарищами, которые написали жалобу". Никого я не наказал и не выгнал, всех оставил, одного даже произвёл в свои помощники по хозяйственным делам. Было ясно, что я поступаю по праву.

Tokariew; Nie, ani jednej nie widziałem, ani jednej.

Jabłokow: A aktu oskarżenia też nie widzieliście?

Tokariew: Jakiego?

Jabłokow: Pokazywałem wam teraz niedawno akt oskarżenia dotyczący Olejnika.

Tokariew: A co, tam są moje podpisy?

Jabłokow: Nie... nie, tak po prostu mówię.

Tokariew: Na Polaków - nie pamiętam ani jednej sprawy nie było...

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, znacie taki tryb wykonania wyroków, że zwykle odczytywana jest decyzja. Wówczas była decyzja uchwały Kolegium Specjalnego. Czy im odczytywano uchwałę Kolegium Specjalnego?

Tokariew: Nikomu nie odczytywano nic, niczego nie mówiono - kajdanki i dawaj dalej ...

Jabłokow: Zrozumiałe...

Tokariew: Zwykle przy rozstrzeliwaniu obecny jest prokurator. Wiecie o tym tak samo, jak ja.

Jabłokow: Tak...

Tokariew: A tu żadnych prokuratorów, żadnych osób postronnych - nikogo. Do tego -jak mówił Kobułow na tej nieszczęsnej naradzie - żadnych postronnych świadków..., żadnych żywych świadków być nie powinno. Prokuratorzy też nie są potrzebni.

Jabłokow: Zrozumiałe. Na poprzednim przesłuchaniu zeznaliście, że sprawą rozstrzeliwań polskich jeńców wojennych zajmował się Soprunienko i jego Zarząd. Proszę wyjaśnić, co o tym wiecie i dlaczego tak sądzicie?

Tokariew: Czy zeznawałem, że Soprunienko uczestniczył?

Jabłokow: Nie, ale powiedzieliście, że Soprunienko więcej o tym wie, więc jego spytajcie o rozstrzeliwania.

Tokariew: Niewątpliwie więcej, dlatego że on wszystko szykował. On stał na czele Zarządu do Spraw Jeńców Wojennych w owym czasie. Zobaczyłem go wówczas po raz pierwszy u Kobułowa.

Jabłokow: On też tam był?

Tokariew: Tak, był i meldował, dawał wyjaśnienia. Było to wówczas, gdy Kobułow udzielał nam instruktażu.

Jabłokow: A kto oprócz Soprunienki mógł być naczelnym?

Tokariew: Kobułowa znam dobrze dlatego, że byłem u niego kilka razy, potem on przyjeżdżał do mnie - będąc już zastępcą Berii - i jeszcze jeden. Drugi zastępca Berii, był taki - Siergiej Nikiforowicz Krugłow - zastępca do spraw kadrowych. Przyjeżdżali do mnie. Moi pracownicy napisali do Berii skargę na mnie, że na lewo i na prawo zwalniam ludzi, zawziętych wrogów, oczywistych wrogów, którzy sami przyznawali się do swej wrogiej działalności. Tokariew ich puszcza wolno -podkreślali -Tokariew nie czekista i rozwiązuje sprawy nieprawidłowo. Wtedy właśnie przyjechali Krugłow i Kobułow. Zarządzili zebranie ludzi według listy - to znaczy zebranie tych wszystkich, którzy podpisali skargę. Zebraliśmy się. Wtedy on powiedział, że przyjechała komisja, ale nie stwierdziła żadnych śladów kryminalnych działań Tokariewa. Tak więc pozostaje on szefem Zarządu. „Wam zaś towarzyszu Tokariew- to już powiedział Krugłow- pozostawia się prawo rozstrzygnięcia kwestii, jak postąpić z tymi towarzyszami, którzy napisali skargę". Nikogo nie ukarałem i nie wypędziłem, wszystkich zostawiłem, jednego nawet awansowałem na swojego pomocnika do spraw gospodarczych. Było jasne, że postępuję słusznie.

446

Яблоков: А... помимо Кобулова, Круглова, Сопруненко, кто ещё присутствовал на том совещании?

Токарев: Из руководства, по-моему, не было больше никого, но я их не знал. Поэтому кого-нибудь из харьковской области я могу спутать с кем-то, к примеру, из смоленской... Этого я не помню. Были разные люди - их тоже впервые там встретил. Вообще человека узнал бы. Я ведь в декабре [19]38 г. был назначен начальником калининского Управления [НКВД]. Я приехал туда как офицер войск пограничной охраны в звании капитана, вскоре мне присвоили звание полковника. Таким образом, до [19]40 г. я был пограничником и считал себя пограничником - я носил мундир пограничных войск. А когда приехал из Москвы и объявил жене - так как она всегда вместе со мной переезжала - что форму придётся заменить на малиновые нашивки, то она стала плакать. Жалко было разлучаться с пограничной охраной.

Яблоков: Дмитрий Степанович, а какое отношение имел Сопруненко к расстрелам польских военнопленных?

Токарев: Все материалы шли через Сопруненко как к нам, так и от нас. Всё шло по адресу Сопруненко - вот какое.

Яблоков: Ясно, однако, потом совещание всем ставило задачи, я так понял, что и вам тоже. А какую задачу поставили Сопруненко?

Токарев: Готовиться, готовиться. Так было сказано, что согласно нашим данным, как докладывал Сопруненко, должно было быть расстрелянно столько-то людей, 14 с чем-то тысяч. Вот сказал, потом сбросил, потом прислал опять, предельное число выпадало на Калинин.

Яблоков: Это Сопруненко рапортовал?

Токарев: Да. Сопруненко. Потом Кобулов пояснял, что решение „высшей инстанции" - эти слова можно взять в кавычки, я помню их до сих пор. Я догадывался, какую „высшую инстанцию" имели ввиду, но не знал до того времени, когда мне сказал ваш (дальше непонятно).

Яблоков: Ясно...

Токарев: Спрашивать же не приходилось, а кроме того, зачем.

Яблоков: Предъявляю вам письмо Меркулова к Токареву от 26 апреля [19]40 г. Пожалуйста, объясните, о каких предписаниях идёт дело?

^{{{Примечание переводчика: аналогичный документ, касающийся внесения изменений в предписания, от 27 апреля 1940 г. опубликован в книге «Катынь. 1940-2000. Расстрел. Судьбы живых. Эхо Катыни. Документы» под номером 63, стр. 129.}}}

Токарев: Начнемте.

Яблоков: Тут такие резолюции: Только лично, начальник [Управления] НКВД товарищ Токарев, город Калинин. Прошу о внесении следующих исправлений в предписания от 22 апреля [19]40 г.:

1) предписание номер 05/1, пункт 88 в отношении Пемикарского Антония [27]. сына Адама, родившегося в 1901 г. - вместо дела номер 4829 считать номер 4828;

2) то же самое, пункт касается Вавжинчака Томаша, сын Яна;

3) очередная поправка также касается номера дела Крушек Виктора, сына Лаврентия;

4) поправка касается Пояловского Блажия, сына Александра

5) поправка касается Загоняч Флоряна ^[28], сына Францишка. Вы можете объяснить, о каких предписаниях идёт речь?

Токарев: Не помню.

Jabłokow: A... oprócz Kobułowa, Krugłowa, Soprunienki, kto jeszcze był obecny na tej naradzie?

Tokariew: Z kierownictwa, moim zdaniem, nie było więcej nikogo, ale ja ich nie znałem. Dlatego kogoś z obwodu charkowskiego mogę poplątać z kimś na przykład ze smoleńskiego... Tego nie pamiętam. Byli różni ludzie - ich też po raz pierwszy tam spotkałem. W ogóle człowieka bym poznał. Ja przecież w grudniu [19]38 r. zostałem mianowany szefem kalinińskiego Zarządu [NKWD]. Przyjechałem tam jako oficer wojsk ochrony pogranicza w stopniu kapitana, niedługo potem nadano mi stopień pułkownika. W ten sposób do [19]40 r. byłem żołnierzem straży granicznej i uważałem siebie za granicznika - nosiłem mundur wojsk granicznych. A gdy przyjechałem z Moskwy i oznajmiłem żonie - bo ona zawsze razem ze mną się przenosiła - że uniform trzeba będzie zamienić na malinowe naszywki, to ona zaczęła płakać. Szkoda było rozstawać się ze strażą graniczną.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu. a jaki stosunek miał Soprunienko do rozstrzeliwań polskich jeńców wojennych?

Tokariew: Wszystkie materiały szły przez Soprunienkę zarówno do nas, jak i od nas. Wszystkie szły pod adresem Soprunienki - oto jaki.

Jabłokow: Jasne, ale potem narada wszystkim stawiała zadania, tak zrozumiałem, że i wam również. A jakie zadanie postawiono Soprunience?

Tokariew: Szykować się, szykować. Tak było powiedziane, że według naszych danych, tak meldował Soprunienko, miało być rozstrzelanych tyle a tyle ludzi. 14 z czymś tysięcy. Oto powiedział, potem zdjął, potem przysłał ponownie, największa liczba przypadała na Kalinin.

Jabłokow: Czy to Soprunienko meldował?

Tokariew: Tak. Soprunienko. Potem Kobułow wyjaśniał, że jest decyzja „wyższej instancji" - te wyrazy można ująć w cudzysłów, ja je pamiętam do tej pory. Domyślałem się, jaką „wyższą instancję" miał na uwadze, lecz nie wiedziałem do tego czasu, aż mi powiedział wasz (dalej niezrozumiałe).

Jabłokow: Jasne...

Tokariew: Pytać zaś nie wypadało, a poza tym, po co.

Jabłokow: Przedstawia się wam pismo Mierkułowa do Tokariewa z 26 kwietnia [19]40 r. Proszę wyjaśnić, o jakie polecenia chodzi?

Tokariew: Zacznijmy.

Jabłokow: Tu takie rezolucje: Tylko osobiście, szef [Zarządu] NKWD towarzysz Tokariew. miasto Kalinin. Proszę o wprowadzenie następujących poprawek do zarządzeń z 22 kwietnia [19]40 r.:

1) zarządzenie nr 05/1. pozycja 88 wobec Piemikarskiego Antoniego ^[27]. syna Adama, urodzonego w 1901 r. - zamiast sprawy numer 4829 traktować numer 4828;

2) to samo, punkt dotyczy Wawrzyńczaka Tomasza, syna Jana;

3) kolejna poprawka także dotyczy numeru sprawy Kruszec Wiktora, syna Laurentego;

4) poprawka dotyczy Pojałowskiego Błażeja, syna Aleksandra

5) poprawka dotyczy Zagoniacz Floriana ^[28], syna Franciszka. Czy możecie wyjaśnić, o jakie zarządzenia chodzi?

Tokariew: Nie pamiętam.

447

Яблоков: Это могли быть те постановления.

Токарев: Не знаю, ничего не могу сказать, понятия не имею.

Яблоков: По времени, как раз 19 апреля [19]40 г.

Токарев: Да, понятия не имею.

Яблоков: Здесь резолюция: товарищ Маклярский, прошу сверить с нашим рук [?] письмом в осташковский лагерь и доложить. 19 апреля [19]40 г. Вы могли бы объяснить, что это?

Токарев: Нет, не могу ничего - какие исправления, что за исправления, какие они должны были быть (конец фразы совершенно непонятен).

Яблоков: Ведь в резолюции „только лично" означает (окончание фразы непонятно).

Предъявляю вам вашу записку на бланке начальника Управления НКВД по калининской области и адресованную Сопруненко. Записка написана собственноручно или по крайней мере (пауза)... или напечатанная ...

Тут говорится следующее: начальник Управления по делам военнопленных, капитан государственной безопасности товарищ Сопруненко. На основе договорённости с вами направляю материал касающийся военнопленных: Шайковского Р.Ф., Адамчука Й.Й., Хеиндриха Э.Б., содержащихся в Великолуцкой тюрьме с целью соответствующей подготовки. Начальник Управления НКВД - подпись: Токарев. 5 апреля [19]40 г.

Токарев: Ничего не могу сказать. Скорее всего вы знаете, что было? Потом, группами и небольшими группками - по два, по три, по одному даже, если обнаруживалось, что человек попал случайно, что военнопленный, офицер, его должны направлять в другое место. Возможно в другой лагерь. Тут речь о таких... Офицеров не расстреливали.

Яблоков: У вас, да?

Токарев: Да, ни одного офицера не расстреляли. Офицеры полиции или тюремной охраны были расстреляны...

Яблоков: Дмитрий Степанович, ответьте нам, каким образом происходило транспортировка военнопленных поляков из осташковского лагеря в калининское Управление НКВД.

Jabłokow: To mogłyby być te zarządzenia.

Tokariew: Nie wiem, nic nie mogę powiedzieć, pojęcia nie mam.

Jabłokow: Według czasu, akurat 19 kwietnia [19]40 r.

Tokariew: Tak, pojęcia nie mam.

Jabłokow: Tu jest rezolucja: towarzysz Mokriacki, proszę o porównanie z naszym rik [?] listem w ostaszkowskim obozie i zameldować. 19 kwietnia [19]40 r. Czy możecie wyjaśnić, co?

Tokariew: Nie, nie mogę nic - jakie poprawki, co za poprawki, jaką one miały być [koniec zdania zupełnie niezrozumiały).

Jabłokow: Przecież w rezolucji „tylko osobiście" oznacza (końcówka zdania niezrozumiała).

Przedstawia się wam waszą notatkę na blankiecie szefa Zarządu NKWD obwodu kalininskiego i zaadresowaną do Soprunienki. Notatka napisana własnoręcznie lub przynajmniej [luka]... lub wydrukowana ...

Tu mówi się, co następuje: szef Zarządu do Spraw Jeńców Wojennych, kapitan bezpieczeństwa państwowego towarzysz Soprunienko. Na mocy porozumienia z wami wysyłam materiał dotyczący jeńców wojennych: Szajkowskiego R.F., Adamczuka J.J., Heindricha E.B., trzymanych w Wiezieniu Wielikołuckim celem odpowiedniego przygotowania. Szef Zarządu NKWD - podpis: Tokariew. 5 kwietnia [19]40 r.

Tokariew: Nic nie mogę powiedzieć. Najprawdopodobniej wiecie, co było? Potem, grupami i niewielkimi grupkami - po dwóch, po trzech, po jednym nawet, jeżeli ujawniało się, że człowiek trafił przypadkowo, że jest jeńcem wojennym, oficerem, jego powinni kierować w inne miejsce. Możliwe do innego obozu. Tu jest mowa o takich... Oficerów nie rozstrzeliwali.

Jabłokow: U was, tak?

Tokariew: Tak, ani jednego oficera nie rozstrzelano. Oficerowie policji lub straży więziennej byli rozstrzeliwani...

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, odpowiedzcie nam, w jaki sposób odbywało się transportowanie jeńców wojennych Polaków z obozu ostaszkowskiego do kalinińskiego Zarządu NKWD.

Tokariew: Na początku naszej rozmowy mówiłem, że razem z Błochinem i Siniegubowem przyjechał szef Głównego Zarządu Wojsk Konwojowych - Kriwienko. Wraz z nim przyjechał cały pociąg wagonów więziennych. W tych „wagonzakach" przewożono jeńców wojennych z Ostaszkowa do Kalinina. a w „awtozakach" przewożono ich ze stacji Kalinin do więzienia wewnętrznego [NKWD]. Ot i cała technologia.

Jabłokow: Ze stacji Kalinin do więzienia wewnętrznego, tak?

Tokariew: Tak.

Jabłokow: A w Ostaszkowie, gdzie ładowano? I Jak? Oni wyszli z obozu jeńców wojennych...

Tokariew: Z obozu do Ostaszkowa pędzono ich w kolumnach na piechotę. W Ostaszkowie ładowano do „wagonzaków".

Jabłokow: W samym Ostaszkowie, czy na jakiejś mijance gdzieś tam?

Tokariew: Na Boga, nie wiem, ani razu nie jeździłem.

Jabłokow: Tam ładowano do wagonów? Po ile wagonów wysyłano?

448

Токарев: Не помню...

Токарев: Ради Бога - не могу. Если бы сказал, что помню - то ведь не следует верить. Я не могу ... тем более это было не вчера.

Яблоков: Дмитрий Степанович, с какой целью - по просьбе Блохина - вы присутствоваали при допросах польских военнопленных перед их расстрелом?

Токарев: Как, я?

Tokariew: Tak się boję, boję powiedzieć. Ale powinienem powiedzieć wam, że pierwszy raz przywieziono 300 ludzi. Okazało się, ża za dużo. Noc była krótka i trzeba było kończyć już o świcie. Następnie zaczęto przywozić po 250. Policzmy, ile trzeba wagonów, by wypchać po brzegi więźniami?

Jabłokow: Dwa wagony.

Tokariew: Nie, ależ co wy: 5, 6. 7, 8!

Jabłokow: Rozumiem. To znaczy - wieźli prosto do Kalinina.

Tokariew: Prosto do Kalinina.

Jabłokow: A tam podjeżdżały „awtozaki"? A skąd one były? Od was?

Tokariew: Z naszego Zarządu.

Jabłokow: Czy dużo „awtozaków" było u was, w Zarządzie?

Tokariew: Moim zdaniem jeden.

Jabłokow: Tak?

Tokariew: Tak.

Jabłokow: W jednym zdążyli to wszystko?

Tokariew: W ciągu dnia można przewieźć dużo.

Jabłokow: Tylko „awtozakiem" wozili, a innym transportem nie?

Tokariew: Nie, nie!

Jabłokow: A kierowcy? Nie pamiętacie, kto był kierowcą „awtozaka".

Tokariew: Na Boga - nie mogę. Gdybym powiedział, że pamiętam - to przecież nie należy wierzyć. Nie mogę ... tym bardziej że to nie było wczoraj.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, w jakim celu - na prośbę Błochina - byliście obecni przy badaniach polskich jeńców wojennych przed ich rozstrzelaniem?

Tokariew: Jak, ja?

Jabłokow: Poprzednio złożyliście zeznania, że na prośbę Błochina byliście obecni przy rozstrzeliwaniu polskich jeńców wojennych, to znaczy nie przy rozstrzeliwaniu, ale przy badaniach.

Tokariew: Gdy porównywano dane personalne w czerwonej świetlicy... Mówiłem nie na prośbę, lecz weszli do mnie we trzech: Siniegubow, Błochin i Kriwienko. Siedziałem w gabinecie. Cóż pójdziemy, pójdziemy!

Jabłokow: Czy to było już w pierwszy dzień?

Tokariew: To było już w pierwszy dzień. Tak więc poszliśmy. I wówczas zobaczyłem całą tę grozę. Przyszliśmy tam. Po kilku minutach Błochin włożył swoją odzież specjalną: brązową skórzaną czapkę, długi skórzany brązowy fartuch, skórzane brązowe rękawice z mankietami powyżej łokci. Na mnie wywarło to ogromne wrażenie - zobaczyłem kata!

Jabłokow: I tak wszyscy byli ubrani?

Tokariew: Nie, tylko on. Inni nie mieli stosunku do rozstrzeliwań, tylko on. To najwidoczniej było jego ubranie specjalne. To taki drobiazg, a wywarł na mnie wrażenie.

Jabłokow: A co wam powiedzieli? By być obecnym przy przepytywaniach, czy jak stwierdziliście, przy przesłuchiwaniu?

Tokariew: Nie, nikogo nie przesłuchiwał. Pytał tylko: nazwisko, imię, imię ojca, nie -imienia po ojcu nie mają, więc: nazwisko, imię, rok urodzenia, na jakim stanowisku pracował. To wszystko, więcej nic - cztery pytania.

Jabłokow: 1 to wszystko, tak?

449

Токарев: И то, знаете, как я присутствовал? Я первый раз пришел, минут десять находился, или пятнадцать, и ушел. Сославшись на неотложные дела. В другой раз я тоже был минут, наверно, меньше еще, минут пять-шесть. Ушел. Потом, у нас вся область была распределена между членами бюро областного комитета партии, я был членом Бюро Областного Комитета. Имел семь или восемь подвластных гарнизонов. Я уехал в Комитет, чтобы достать путёвку на учебу, и умышленно затянул там пребывание - вместо одного, 3-4 дня. Возвращаюсь, а „веселье" всё продолжается.

Яблоков: А как долго продолжалось это по времени, сколько времени тянулось?

Токарев: Длилось это долго. По правде работали (я привыкнул уже называть то работой) ежедневно. Так что считайте: если по 240 - 6 тыс., вы получите искомую величину ...

Яблоков: Но ведь этапные партии приходили не ежедневно.

Токарев: Не ежедневно, не ежедневно...

Яблоков: То есть, обычное деление ничего здесь не даст.

Токарев: Да, обычным делением - это я просчитался. Обычным делением ничто не выйдет.

Яблоков: Вы помните, когда была первая встреча, когда это было впервый раз?

Токарев: Числа естественно можно не помнить, но ночи были уже короткие. Это было видно в конце апреля или в самом начале мая - самые короткие ночи.

Яблоков: Приблизительно, сколько это продолжалось: месяц, два, три?

Токарев: Нее... Это с месяц по-видимому продолжалось.

Яблоков: Понимаю.

Токарев: А когда закончили всё это грязное дело, москвичи устроили в своём салон-вагоне что-то вроде банкета, навязчиво меня приглашали. Я не согласился и не пошёл.

Яблоков: А вы не припоминаете, давали ли спиртные напитки тем, которые участвовали в расстрелах?

Токарев: Обязательно, даже обязательно, но лишь потом, как они возвращались с места захоронения.

А теперь я расскажу вам такой случай. Когда поднял проблему рабочих надобных для выкапывания могил, меня высмеяли. Наивные чудаки. Экскаватор нужен.

Tokariew: Po tym przepytaniu nakładali kajdanki i prowadzili dalej - na końcową stację.

Jabłokow: Do tego Błochin zaprosił was. czy też dał wam rozkaz?

Tokariew: Nie, oni weszli do mnie i po prostu powiedzieli: pójdziemy.

Jabłokow: Ale czy wy podlegaliście mu w tym czasie?

Tokariew: Nie, nie, nie podlegałem, lecz byłem zobowiązany udzielić im pomocy w ludziach, co też uczyniłem. Przydzieliłem, raczej zastępca do spraw kadrowych Borisów wyznaczył określonych ludzi. Niektórych znał sam Błochin. Suchariewa znał widocznie wcześniej. Kiedy miał z nim kontakty - nie wiem. Przy tym oprócz wyróżnienia dodatkowymi poborami miesięcznymi Suchariewa nagrodzono pistoletem TT, z którego się potem zastrzelił.

Jabłokow: Czy często bywaliście obecni podczas przepytywania, może codziennie?

Tokariew: Nie, wszystkiego dwa lub trzy razy.

Jabłokow: Dwa, trzy razy...

Tokariew: A wiecie, jak wyglądała moja obecność? Pierwszy raz przyszedłem, byłem może 10. może 15 minut, wymawiając się od dalszego pobytu nie cierpiącymi zwłoki sprawami. Drugi raz byłem jeszcze krócej - 5-6 minut. Wyszedłem. Cały nasz obwód był podzielony między członków Biura Obwodowego Komitetu Partii, ja byłem członkiem Biura Komitetu Obwodowego. Miałem siedem lub osiem podległych garnizonów. Szedłem do Komitetu, aby otrzymać delegację na szkolenie oraz umyślnie przeciągnąłem tam pobyt - zamiast jednego, 3-4 dni. Wracam, a „wesele" wciąż trwa.

Jabłokow: A jak długo trwało to w czasie, jak długo się ciągnęło?

Tokariew: Ciągnęło się to długo. Co prawda pracowali (przywykłem już nazywać to pracą) każdego dnia. Więc liczcie: jeżeli po 240 - 6 tys., otrzymacie poszukiwaną wielkość ...

Jabłokow: Ale przecież nie codziennie przychodziły grupy etapowe.

Tokariew: Niecodziennie, niecodziennie...

Jabłokow: To znaczy, że zwykłe dzielenie nic tu nie da.

Tokariew: Tak, zwykłym dzieleniem - to ja się przeliczyłem. Zwykłym dzieleniem nic się nie uczyni.

Jabłokow: Czy pamiętacie, kiedy było pierwsze spotkanie, kiedy to było po raz pierwszy?

Tokariew: Daty naturalnie można nie pamiętać, lecz noce były już krótkie. Było to widocznie w końcu kwietnia lub na samym początku maja - najkrótsze noce.

Jabłokow: W przybliżeniu, ile to trwało: miesiąc, dwa, trzy?

Tokariew: Niee... To z miesiąc najwidoczniej trwało.

Jabłokow: Rozumiem.

Tokariew: A gdy zakończyli całą tę brudną sprawę, moskwianie urządzili w swoim wagonie-salonce coś w rodzaju bankietu, natarczywie mnie zapraszali. Nie zgodziłem się i nie poszedłem.

Jabłokow: A nie przypominacie sobie, czy dostarczono napoje spirytusowe tym, którzy uczestniczyli w rozstrzeliwaniu?

Tokariew: Obowiązkowo, nawet obowiązkowo, ale dopiero po tym, jak oni wracali z miejsca pochówku.

A teraz opowiem wam takie zdarzenie. Gdy podniosłem problem robotników potrzebnych do wykopania grobów, wyśmiano mnie. Naiwni dziwacy. Koparka potrzebna.

450

Привезли с собой Синегубов и Блохин. Прямо скажем, это Блохин привёз с собой двух экскаваторщиков. Фамилию одного из них помню - Антонов.

Яблоков: Антонов, да? Откуда был этот Антонов?

Токарев: Из Москвы, из КГБ ^[29].

Яблоков: Из КГБ?

Токарев: Да, в штатах КГБ у Блохина. Так надо мной, простаком, посмеялся - говорит, что экскаватор нужен.

Яблоков: А где его добыли, экскаватор?

Токарев: Через Рубанова, затем Блохин разыскал там, в Калинине. Своим ходом доставили его в посёлок Медное на место захоронения. Это за Медным... Теперь, если бы были глаза - может быть я добрался бы. Хорошо ориентируюсь, относительно хорошо, только в собственной квартире (Токарев имеет очень плохое зрение).

Яблоков: Копали экскаватором?

Токарев: Экскаватором, этот Антонов, а фамилию второго я забыл, но он тоже оттуда - от Блохина. Тоже оттуда привезённый, из Москвы.

Яблоков: Ясно, ясно.

Токарев: Каждый, после каждой операции, сколько там было расстреляно, валили в одну кучу всех, в одну яму.

Яблоков: Вы говорите, что обязательно спирт давали. Это было распоряжение, или приказ?

Токарев: Как, как?

Яблоков: Обязательно, вы говорите, спирт давали?

Токарев: Этим всем распоряжался Блохин.

Яблоков: А откуда он брал спирт?

Токарев: Покупали ящиками.

Яблоков: И деньги были на это дело специально отведены?

Токарев: Это уж он распоряжался. Я со своей стороны ни копейки не выдал... И всем, которые были связаны с расстрелом и погребением... Да, в пижаме напивались и шли домой спать.

Яблоков: А после расстрела напивались?

Токарев: Именно после расстрела, только после расстрела. Перед расстрелом и во время расстрела никто не пил. Только после расстрела.

Яблоков: Вы говорите, что присутствовали во время двух - трёх допросов, да? А скольких людей допросили тогда?

Токарев: Да, но не допрашивали никого, только одного парнишку спросили: „Сколько тебе лет?" Сказал - 18. „Где нёс службу?" „В пограничной охране ". Чем занимался? Был телефонистом. Я хочу ещё раз пояснить на этом примере - когда говорят о расстрелах офицеров - осторожнее, речь не об офицерах.

Яблоков: Понятно. А как они были одеты, польские военнопленные, которых расстреливали?

Токарев: Трудно сказать. Одеты были в то, в чём их схватили. Но как их арестовали, где их разыскали и каким образом - не знаю.

Яблоков: Была какая-то единая униформа, или нет?

Токарев: Униформы не было, изредка человек имел мундир.

Przywieźli ze sobą Siniegubow i Błochin. Szczerze mówiąc, to Błochin przywiózł ze sobą dwóch operatorów koparki. Nazwisko jednego z nich pamiętam - Antonów.

Jabłokow: Antonów, tak? Skąd był ten Antonów?

Tokariew: Z Moskwy, z KGB ^[29].

Jabłokow: Z KGB?

Tokariew: Tak, w etatach KGB u Błochina. Tak to ze mnie, poczciwca, pośmiano się - powiadają, że koparka jest potrzebna.

Jabłokow: A gdzie ją zdobyli, koparkę?

Tokariew: Przez Rubanowa, następnie Błochin znalazł tam, w Kalininie. Własnym sposobem dostarczyli ją do osiedla Miednoje na miejsce pochówku. To za Miednoje... Teraz, gdyby były oczy - być może dotarłbym. Dobrze orientuję się. względnie dobrze, tylko we własnym mieszkaniu (Tokariew ma bardzo zły wzrok).

Jabłokow: Kopali koparką?

Tokariew: Koparką, tak ten Antonów, a nazwisko drugiego zapomniałem, lecz on również stamtąd - od Błochina. Też stamtąd przywieziony, z Moskwy.

Jabłokow: Jasne, jasne.

Tokariew: Każdy, po każdej operacji, ilu tam było rozstrzelanych walili do jednej kupy wszystkich, do jednego dołu.

Jabłokow: Mówicie, że obowiązkowo spirytualia dawali. Czy to było polecenie, czy nakaz?

Tokariew: Jak. jak?

Jabłokow: Obowiązkowo, mówicie, spirytualia dawali?

Tokariew: Tym wszystkim zarządzał Błochin.

Jabłokow: A skąd on brał spirytualia?

Tokariew: Kupowali skrzynkami.

Jabłokow: I pieniądze były na tę sprawę specjalnie przydzielane?

Tokariew: To już on zarządzał. Ja z kolei ani kopiejki nie wydałem... I wszystkim, którzy byli związani z rozstrzeliwaniem i pochówkiem... Tak, w pidżamie wypijali sobie i szli do domu spać.

Jabłokow: A po rozstrzelaniu wypijali sobie?

Tokariew: Właśnie po rozstrzelaniu, tylko po rozstrzelaniu. Przed rozstrzeliwaniem i w czasie rozstrzeliwania nikt nie pił. Tylko po rozstrzelaniu.

Jabłokow: Mówicie, że byliście obecni w czasie dwóch - trzech przepytywań, tak? A ilu ludzi przepytaliście wówczas?

Tokariew: Tak, ale nie przepytywałem nikogo, tylko jednego chłopaka spytałem: „Ile masz lat?" Powiedział - 18. „Gdzie pełnił służbę?" „W straży granicznej". Czym się zajmował? Był telefonistą. Chcę raz jeszcze wyjaśnić na tym przykładzie - gdy mówiono o rozstrzeliwaniu oficerów- ostrożnie, mowa nie o oficerach.

Jabłokow: Zrozumiałe. A jak oni byli ubrani, polscy jeńcy wojenni, których rozstrzeliwano?

Tokariew: Trudno powiedzieć. Ubrani byli w to, w czym ich schwytano. Ale jak ich aresztowano, gdzie ich wyszukano i w jaki sposób - nie wiem.

Jabłokow: Czy był jakiś uniform jednolity, czy nie?

Tokariew: Uniformu nie było, rzadko człowiek miał mundur.

451

Яблоков: А какие мундиры имели полицейские?

Токарев: Полицейские? Ей богу, сейчас я не смогу сказать - не помню.

Яблоков: А тот парень из пограничной охраны - какую форму имел?

Токарев: По-моему был без головного убора. Вошёл и улыбался, да, парень, совершенный мальчик, 18 лет, а сколько служил? Стал считать по-польски - 6 месяцев.

Яблоков: А где их содержали перед этими допросоми?

Токарев: Во внутренней тюрьме.

Яблоков: Это значит где? В подвальной части, или как?

Токарев: В подвальной, подвальной. Это подвал.

Яблоков: Что там было? Отдельные камеры?

Токарев: Камеры, да... Перед началом расстрелов поляков из внутренней тюрьмы убрали других арестованных и перевели их в городскую тюрьму, а тут содержали только поляков.

Яблоков: Сейчас это здание Медицинского Института? Да?

Токарев: Я не знаю, названия сменяются (Токарев некоторое время говорит что-то, чего трудно понять) ... я не знаю, как выходили с окружения...

Яблоков: А скольких заключённых содержали в камере?

Токарев: Ради Бога, не знаю, не был. Ни в какую камеру я не входил, ни в какую, ни разу. Никуда дальше, чем красный уголок, где их допрашивали. Ну не допрашивали, а так просто, расспрашивали: фамилия, имя, год рождения, в какой должностислужил, вот и всё.

Яблоков: Что ж, к этому мы ещё вернёмся, позже, когда будем обсуждать здание Управления КГБ - Управления НКВД, мы будем говорить обо всем этом подробно.

Токарев: То что знаю всё подробно расскажу.

Яблоков: Предъявляю Вам доклад Сопруненко от 4 декабря 1939 г., тома VIII, страница 118. Доклад заместителю народного комиссара внутренних дел Чернышову - копия Сопруненко.

Прошу вашего распоряжения по вопросу откомандирования инспектора Макарова в осташковский лагерь НКВД для завершения работы имеющей целью упорядочение учёта военнопленных и оказание помощи следственной бригаде НКВД СССР. Подписано: 4 декабря [19]39 г. ^[30]

Токарев: Кто написал доклад?

Яблоков: Кто написал доклад? Сопруненко.

Яблоков: Нет, попросту показываю вам документы, так как может быть вы будете в состоянии нам что-нибудь объяснить. Прочитаю ещё раз (Яблоков опять читает доклад Сопруненко).

Токарев: Но простите, ещё раз подтверждается, что мое Управление не имело никакого отношения [два слова неразборчивы]... работала группа НКВД СССР. Не знаю, ничего не могу сказать.

Яблоков: Кто это Макаров?

Токарев: Не имею понятия. Сопруненко действовал самостоятельно...

Яблоков: Знакома ли вам судьба майора государственной безопасности Синегубова?

Токарев: Был начальником оперативной службы, затем его перевёли в Министерство Сообщения, где он принял пост главного ревизора безопасности всех железнодорожных линий.

Jabłokow: A jakie mundury mieli policjanci?

Tokariew: Policjanci? Jak Boga kocham, teraz nie mogę powiedzieć - nie pamiętam.

Jabłokow: A ten chłopiec ze straży granicznej -jaki miał uniform?

Tokariew: Moim zdaniem był bez nakrycia głowy. Wszedł i uśmiechał się, tak, chłopiec, zupełny chłopiec, 18 lat, a ile pracował? Zaczął liczyć po polsku - 6 miesięcy.

Jabłokow: A gdzie ich trzymano przed tym przepytywaniem?

Tokariew: W wewnętrznym więzieniu.

Jabłokow: To znaczy gdzie? W części piwnicznej, czy jak?

Tokariew: W piwnicznej, piwnicznej. To piwnica.

Jabłokow: Co tam było? Oddzielne cele?

Tokariew: Cele, tak... Przed rozpoczęciem rozstrzeliwania Polaków z wewnętrznego więzienia usunięto innych aresztowanych i przeniesiono ich do miejskiego więzienia, a tam trzymano tylko Polaków.

Jabłokow: Obecnie jest to gmach Instytutu Medycznego? Tak?

Tokariew: Nie wiem. nazwy się zmieniają [Tokariew niekiedy mówi coś, co trudno zrozumieć) ... ja nie wiem, jak wychodzili z okrążenia...

Jabłokow: A ilu więźniów trzymano w celi?

Tokariew: Na Boga, nie wiem, nie byłem. Do żadnej celi nie wchodziłem, do żadnej ani razu. Nic dalej niż czerwona świetlica, gdzie ich przepytywano. No nie przepytywano, ale tak po prostu, pytano: nazwisko, imię, rok urodzenia, w jakim charakterze pracował, to wszystko.

Jabłokow: Cóż, do tego jeszcze wrócimy, później, gdy będziemy omawiać budynek Zarządu KGB - Zarządu NKWD, będziemy mówić o tych wszystkim szczegółowo.

Tokariew: To co wiem. wszystko szczegółowo opowiem.

Jabłokow: Przedstawiam Wam raport Soprunienki z 4 grudnia 1939 r., tom VIII, karta 118. Raport do zastępcy komisarza ludowego spraw wewnętrznych Czemyszowa - kopia Soprunienko.

Proszę o wasze zarządzenie w sprawie oddelegowania inspektora Makarowa do ostaszkowskiego obozu NKWD celem zakończenia pracy mającej na celu uporządkowanie ewidencji jeńców wojennych i udzielenie pomocy brygadzie śledczej NKWD ZSRR. Podpisano: 4 grudnia [19]39 r. ^[30]

Tokariew: Kto napisał raport?

Jabłokow: Kto napisał raport? Soprunienko.

Jabłokow: Nie, po prostu przedstawiam wam dokumenty, gdyż może będziecie w stanie wyjaśnić nam cokolwiek. Przeczytajmy jeszcze raz [Jabłokow ponownie odczytuje raport Soprunienko.

Tokariew: No proszę, jeszcze raz potwierdza się, że mój Zarząd nie miał żadnego stosunku [dwa słowa niewyraźne]... pracowała grupa NKWD ZSRR. Nie wiem, niczego nie mogę powiedzieć.

Jabłokow: Kto to Makarów?

Tokariew: Nie mam pojęcia. Soprunienko działał samodzielnie...

Jabłokow: Czy znany wam jest los majora bezpieczeństwa państwowego Siniegubowa?

Tokariew: Był szefem służby operacyjnej, następnie przenieśli go do Ministerstwa Komunikacji, gdzie objął stanowisko głównego rewizora bezpieczeństwa wszystkich linii kolejowych.

452

Яблоков: Ревизора да?

Токарев: Понятия не имею, ни разу не встречался с ним и ничего о нём не слышал, а Сухарев? Застрелился - одним словом. Что ж, понятно - был в казарме и там застрелился. Блохин застрелился, Павлов застрелился.

Яблоков: Кто ещё застрелился?

Токарев: Рубанов сошёл с ума. Трагедия.

Яблоков: Сейчас я покажу вам газету - вы уже посмотрели её. В газете статья, заметочка...

Токарев: Это калининская?

Яблоков: Да, калининская газета, сейчас я прочитаю её название... Предъявляю вам с целью ознакомления первый номер газеты „Тверской Мемориал" от мая 1990 г., где в статье И. В. Соболева говорится о подвале и чердаке здания Медицинского Института в Калинине. Так, в частности говорится, что он [автор] исследовал это здание: „Обследование я начал с левой стороны главного здания, со стороны улицы Седых. При спуске в подвал я увидел множество дверей - одни рядом с другими, а с внешней стороны бросалась в глаза система засовов с большими замками. В некоторых дверях были наблюдательные отверстия ".

Токарев: По моему мнению, наблюдательные отверстия были в каждой двери...

Яблоков: „Одна дверь была приоткрыта, видно было камеру, где-то 2,5 x 2,5 m. Задняя её стена была разобрана и на расстоянии 0,5 x 0,7 m от пола была сооружена другая стена. Это указывало на то, что вокруг камеры был коридор...  (текст заглушен) - но зачем? Чтобы имитировать выстукивание? Очень правдоподобно... И дальше, в помещениях, окна которых выходили на улицу Советскую, разделительные стенки между камерами были убраны, были отчетливо видны только следы от них на полу, потолке и стенах. Толстый слой штукатурки отколот на значительную высоту - зачем? В особенности, однако, поражало третье помещение, расположенное со стороны (Волжанского) проезда. Это был довольно большой зал... достаточно освещённый. В этом зале в ночное время удивляло то, что уподобляло его промышленному цеху с фантастической кузнечной арматурой или фабрике по производству труб. Не укладывалось в голове, зачем здесь на стенах кованые металлические кольца с остатками массивных цепей. Корабли ведь здесь не приставали. На потолке, в двух или трёх местах, были вделаны сходные металлические кольца, только меньше диаметром.

Ужасали металлические станки. Один из них был похож на кресло [в виде] коня, из основания которого торчал конец электропровода. Возле кресла сохранились ещё остатки какого-то механизма, состоящего из нескольких стальных стержней. Это смахивало на зажимное устройство.

Следует упомянуть ещё об одном помещении: на первом этаже была комната, обитая звукопоглощающей пробковым материалом, однако самой подвижной части "приспособления для замера роста человека" там уже не было.

После этих осмотров (тут следует неразборчивая фраза, тихо произнесенная, указывающая, что чего-то по том осмотре не хватило) был вынужден отложить его на несколько дней.

Осталось упомянуть о чердаке. Там на нескольких этажах, как ульи, находились тюремные камеры пыток. Между ними пролегали какие-то проходы - улицы, переулки - от раскалённой крыши било жаром, было душно, было нечем дышать. (текст заглушен)".

Такова статья Соболева о здании прежнего Управления НКВД, где находится Медицинский Институт в Калинине.

Jabłokow: Rewizora tak?

Tokariew: Pojęcia nie mam, ani razu nie spotkałem się z nim i niczego o nim nie słyszałem, a Suchariew? Zastrzelił się -jednym słowem. Cóż, zrozumiałe - był w koszarach i tam się zastrzelił. Błochin zastrzelił się, Pawłów zastrzelił się.

Jabłokow: Ktoś jeszcze się zastrzelił?

Tokariew: Rubanow zwariował. Tragedia.

Jabłokow: Zaraz pokażę wam gazetę - już obejrzeliście ją. W gazecie jest artykuł, notateczka...

Tokariew: To kalinińska?

Jabłokow: Tak, kalinińska gazeta, zaraz przeczytałem jej nazwę.. Przedstawiam wam celem zapoznania się pierwszy numer gazety „Twierskoj Miemoriał" z maja 1990 r., gdzie w artykule I. W. Sobolewa mówi się o piwnicy i poddaszu budynku Instytutu Medycznego w Kalininie. Tak, w szczególności mówi się, że on [autor] przebadał ten budynek: „Lustrację rozpocząłem od lewej strony głównego gmachu, od strony ulicy Siedych. Po zejściu do piwnicy zobaczyłem mnóstwo drzwi -jedne obok drugich, a po ich zewnętrznej stronie rzucał się w oczy system urządzeń zasłaniających z wielkimi zamkami. Na niektórych drzwiach były otwory obserwacyjne"'.

Tokariew: Moim zdaniem otwory obserwacyjne były na każdych drzwiach...

Jabłokow: „Jedne drzwi były uchylone, widać było celę, gdzieś 2,5 x 2,5 m. Tylna jej ściana była rozebrana i w odległości 0,5 x 0,7 m od podłogi była zbudowana druga ściana. To wskazywało, że wokół celi był korytarz... (tekst zagłuszony) - ale po co? Żeby imitować wystukiwanie? Bardzo prawdopodobnie... I dalej, w pomieszczeniach, których okna wychodziły na ulicę Sowiecką, ścianki działowe między celami były usunięte, lecz ślady po nich na podłodze, suficie i ścianach były wyraźnie widoczne. Grubą warstwę tynku odłupano na znaczną wysokość - po co? Szczególnie jednak porażało trzecie pomieszczenie, usytuowane od strony (Wołżańskiego) przejazdu. Była to dość duża sala. wystarczająco oświetlona. W sali tej w porze nocnej zadziwiało to, co upodobniało ją do hali przemysłowej z fantastyczną armaturą kowalską bądź wytwórni rur. Nie mieściło się w głowie, po co tu na ścianach kute metalowe pierścienie z resztkami masywnych łańcuchów. Okręty tu przecież nie dobijały. Na suficie, w dwóch lub trzech miejscach, były wmontowane podobne metalowe pierścienie, tylko o mniejszej średnicy.

Przerażały metalowe warsztaty. Jeden z nich podobny był do fotela [w kształcie] konia, z podstawy którego sterczał koniec przewodu elektrycznego. Obok fotela pozostawały jeszcze resztki jakiegoś mechanizmu, składającego się z kilku stalowych prętów. Wyglądało to na urządzenie zaciskowe.

Trzeba wspomnieć jeszcze o jednym pomieszczeniu: na parterze był pokój obity dźwiękochłonnym materiałem korkowym, jednakże samej ruchomej części "przyrządu do pomiaru wzrostu człowieka" już tam nie było.

Po tych oględzinach (tu następuje zdanie niewyraźne, cicho wymówione, wskazujące, że czegoś po tym przeglądzie zabrakło) musiano odłożyć go na kilka dni.

Pozostało wspomnieć o poddaszu. Tam na kilku piętrach, jak ule, mieściły się więzienne krzyk-cele. Między nimi przebiegały jakieś przejścia - ulice, zaułki - od rozpalonego dachu biło żarem, było duszno, nie było czym oddychać., (tekst zagłuszony)".

Taki jest artykuł Sobolewa o budynku dawnego Zarządu NKWD, gdzie mieści się Instytut Medyczny w Kalininie.

453

Токарев: Раньше там была гимназия. Что я могу сказать на эту тему. Газетчики ведь нередко несколько фантазируют. Это необходимо принимать во внимание.

Когда приехал в Калинин, а приехал я туда в декабре [19]38 г., уже после того, как состоялся этот пленум ЦК 17 ноября |19]38 г. ^[31] В решениях этого пленума было записано, что допущено много ошибок, искривлений. Имело место много фактов пристрастного подхода к расследованию дел. Поэтому предложили НКВД создать независимый от других отделов следственный отдел, чтобы разобраться во всех делах. Невиновных арестованных или арестованных на основании недостаточных доказательств - освободить. Как раз тогда я был подключён. Я попал, значит, на чистку Авгиевых конюшен. И когда я приехал в Калинин, а приехал туда - седьмого получил назначение - видимо 8 или 19 декабря, я стал осматривать все отделы подвластные Управлению, чтобы иметь о них понятие. Тогда я не миновал и внутреннюю тюрьму. Я осматривал также его внутреннюю часть, того же что сочиняет этот газетчик, ради Бога, клянусь вам, не видал - какие там двойные стены? А что касается, будто были камеры под крышей - то попросту имею основания это опровергнуть. Не было там никаких камер. По крайней мере тогда, когда я был там начальником Управления никаких камер под крышей не было. Это продукт его фантазии. Вот и всё. Надо думать, что газетчик счел разные находящийся в подвале помещения за орудия пыток. При мне никаких пыток не было, я сразу запретил.

Яблоков: А прежде были?

Токарев: Были. Мордобитие. За это я посадил начальника 2. Отдела Доценко, начальника 4. Отдела... Рождественского, начальника 12. Отдела Филимонова, позже также некоторых оперативных сотрудников, в том числе Быстрова. Он мне чем-то напоминал человека, которого, правда, я никогда не видел, но которого часто упоминали как... садиста в следственном ремесле; я подразумеваю Ходеса. Такой же малорослый, применял те же самые методы; бил арестованных.

При мне это было категорически запрещено. Запрещено. Запрещено, так что почти что не было - вы можете заглянуть в калининские дела; арестов до войны почти не было.

Прислали ко мне нового I заместителя на место того, которого я посадил за фальсификацию. Вместо Ильина прислали мне Луковцева из Свердловска. Это как раз он избил одного из находящихся под следствием. Сообщили мне об этом, я вызвал его и в присутствии заместителя по кадровым делам Борисова категорически предупредил: закончите с такими делами. Сдаётся мне, что Борисов был так... Потом этот Луковцев на основании материалов присланных из Свердловска был арестован, отстранен там и расстрелян. Упомянутого мной Доценко осудили на 10 лет.

В ту пору на больше не осуждали. Высшим тюремным заключением были 10 лет. Позже ввели 25. Таким образом, Рождественский был расстрелян. Быстров - расстрелян, Филимонов - расстрелян и многие другие не бывшие [моими] подчинёнными.

Яблоков: Понятно. Дмитрий Степанович, вернёмся к предыдущей проблеме. Расскажите обо всех тех устройствах для пыток, которые описывает автор...

Токарев: Не видел! Ни одного из тех предметов, ни одного! Я говорю, что газетчик мог просто (концовка невнятна, Токарев и Яблоков говорят одновременно).

Яблоков: Дмитрий Степанович, пожалуйста, опишите внутреннюю тюрьму, которая располагалось в подвальном помещении. Что там было?

Tokariew: Dawniej było tam gimnazjum. Co mogę powiedzieć na ten temat. Gazeciarze przecież nieraz fantazjują nielicho. To winniśmy brać pod uwagę.

Kiedy przyjechałem do Kalinina, a przyjechałem tam w grudniu [19]38 r., już po tym, jak odbyło się to plenum KC 17 listopada |19]38 r. ^[31] W decyzjach tego plenum zapisano, że dopuszczono się wielu błędów, wypaczeń. Miało miejsce wiele faktów nieobiektywnego podejścia do badania spraw. Dlatego zaproponowano NKWD utworzenie niezależnego od innych wydziałów działu śledczego, by zorientować się we wszystkich sprawach. Niewinnie aresztowanych lub aresztowanych na podstawie niewystarczających dowodów -zwolnić. Akurat wtedy zostałem włączony. Trafiłem więc na czyszczenie stajni Augiasza. I gdy przyjechałem do Kalinina, a przyjechałem tam - siódmego otrzymałem nominację - widocznie 8 lub 19 grudnia, zacząłem oglądać wszystkie działy podległe Zarządowi, ażeby mieć o nich pojęcie. Wówczas nie ominąłem również wewnętrznego więzienia. Oglądałem także jego wnętrze, tego zaś. co pisze ten gazeciarz, na Boga, przysięgam wam, nie widziałem - jakie tam podwójne ściany? A co się tyczy, że były cele pod dachem - to po prostu mam podstawy do zdementowania. Nie było tam żadnych cel. Przynajmniej wtedy, gdy byłem tam szefem Zarządu żadnej celi pod dachem nie było. To wytwór jego fantazji. To wszystko. Należy sądzić, że gazeciarz uznał różne znajdujące się w piwnicy pomieszczenia za narzędzia tortur. Przy mnie żadnych tortur nie było, od razu zakazałem.

Jabłokow: A przedtem były?

Tokariew: Były. Mordobicie. Za to wsadziłem naczelnika 2. Wydziału Docenkę, naczelnika 4. Wydziału... Rożdiestwienskiego, naczelnika 12. Wydziału Filimonowa, później również niektórych pracowników operacyjnych, w tym Bystrowa. On mi czemuś przypominał człowieka, którego, co prawda, nigdy nie widziałem, a który często wymieniany jest jako... sadysta w rzemiośle śledczym; mam na myśli Chodesa. Również małego wzrostu, stosował takie same metody; bił aresztowanych.

Przy mnie było to kategorycznie zabronione. Zabronione. Zabronione, tak, że prawie nie było - możecie zajrzeć do spraw kalinińskich; aresztowań przed wojną prawie nie było.

Przysłano do mnie nowego I zastępcę na miejsce tego, którego posadziłem za fałszerstwo. Zamiast Iljina przysłali mi Lukowcewa ze Swierdłowska. To właśnie on zbił jednego z pozostających w śledztwie. Powiadomiono mnie o tym. wezwałem go i w obecności zastępcy do spraw kadrowych Borisowa kategorycznie uprzedziłem: skończcie z takimi sprawami. Wydaje mi się. że Borisów był tak... Potem ten Łukowcew na podstawie materiałów przysłanych ze Swierdłowska został aresztowany, odstawiony tam i rozstrzelany. Wymienionego przeze mnie Docenkę skazano na 10 lat.

W tym czasie na więcej nie skazywano. Najwyższą karą więzienia było 10 lat. Później wprowadzono 25. W ten sposób Rożdiestwienski został rozstrzelany. Bystrow- rozstrzelany, Filimonow - rozstrzelany i wielu innych nie będących [moimi] podwładnymi.

Jabłokow: Zrozumiałe. Dmitriju Stiepanowiczu, wróćmy do poprzedniego problemu. Opowiedzcie o tych wszystkich urządzeniach do tortur, które opisuje autor...

Tokariew: Nie widziałem! Ani jednego z tych przedmiotów, ani jednego! Mówię, że gazeciarz mógł po prostu (końcówka niewyrazna,Tokariew i Jabłokow mówią jednocześnie).

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, proszę opisać wewnętrzne więzienie, które znajdowało się w pomieszczeniu piwnicznym. Co tam było?

454

Токарев: Знаете, сейчас мне трудно описать даже свою собственную квартиру. А свыше 50 лет назад - трудно. Но, однако, одним предложением: камеры были небольшие.

Яблоков: 2,5 x 2,5 m?

Токарев: Не знаю, однако такой камеры не видал.

Яблоков: А приблизительно, какой размер?

Токарев: Размер, ну были и общие камеры.

Яблоков: Это примерно 5x5, так?

Токарев: Нет, приблизительно 4,5 x 4,5. Были и меньше, были также [одиночные]. Были карцеры.

Яблоков: А поляков в каких камерах содержали?

Токарев: Поляков? Не знаю. Ведь я не видел ни одного поляка... В этом случае - я не видел. Я видел только тогда, когда их приводили в красный уголок...

Яблоков: Да, но камера и красный уголок, как это было всё расположено - опишите. Всё это, как понимаю, располагалось в подвальном помещении?

Токарев: Да.

Яблоков: А может быть вы это нарисуете?

Токарев: Но как? Или дайте мне карандаш и что-нибудь на чём можно рисовать - я попробую. Здесь проходит улица Советская. Эта дорожка узкая. А тут, в каком-то углублении, здание, о котором мы сейчас говорим. В здании этом, а было оно четырехэтажное - да, четырехэтажное, на самом низе, в полуподвальном помещении - располагалась внутренняя тюрьма. Его окошки выходили на улицу Советскую, были зарешечены, а потом, как говорится, зашторены, чтобы ни арестованный, ни арестованного никто не смог увидеть. Ну что ж, согласно всем законам. Теперь возьмемте целый этот низ, эту внутреннюю тюрьму.

Яблоков: Подвал, так?

Токарев: Подвал. А тут камеры.

Яблоков: Это улица Советская?

Токарев: Советская, за линией. Это коридор. Были ли камеры на той стороне, сейчас я не могу припомнить. Хотя, когда я приехал, осмотрел тщательно также и этот участок. Да, а тут вконце коридор сворачивал налево, резко, под прямым углом. А тут красный уголок, затем же вел к другому коридору и далее уже была как раз та камера, где совершались расстрелы.

Яблоков: Минуточку... это та камера, да? Тут коридор небольшой, а всё указывает, что коридор очень большой?

Токарев: Не жалко ещё листа бумаги?

Яблоков: Да ничуть, бумаги не жалко. Возьмите столько, сколько нужно.

Токарев: Да, далее (слово неясное)... Примерно тут подвал, а тут улица Советская. В углублении располагается этот наш дом, теперь не наш, а тут камеры, значит нарисуете сами. Потом этим путём сворачивает резко под прямым углом. Я повторяю - красный уголок тут. Из красного уголка выход тут. Тут допрашивают, сличают личные данные.

Яблоков: А дальше?

Токарев: Дальше через эти двери, этим путём, к другому коридору, тупиковому, а оттуда к камере, где совершались расстрелы. Вот и всё.

Tokariew: Wiecie, że teraz trudno mi opisać nawet swoje własne mieszkanie. A ponad 50 lat do tyłu - trudno. No, ale jednym zdaniem: cele były niewielkie.

Jabłokow: 2,5 x 2.5 m?

Tokariew: Nie wiem, ale takiej celi nie widziałem.

Jabłokow: A w przybliżeniu, jakie wymiary?

Tokariew: Wymiary, no były i ogólne cele.

Jabłokow: To mniej więcej 5x5, tak?

Tokariew: Nie, w przybliżeniu 4,5 x 4,5. Były i mniejsze, były też [pojedyncze]. Były karcery.

Jabłokow: A Polaków w jakich celach trzymano?

Tokariew: Polaków? Nie wiem. Przecież nie widziałem ani jednego Polaka... W tym przypadku - nie widziałem. Widziałem tylko wtedy, gdy ich przyprowadzono do czerwonej świetlicy...

Jabłokow: No, ale cela i czerwona świetlica, jak to było wszystko rozmieszczone -opiszcie. Wszystko to, jak rozumiemy, znajdowało się w pomieszczeniu piwnicznym?

Tokariew: Tak.

Jabłokow: A może narysujecie to?

Tokariew: No, jakże? Albo dajcie mi ołówek i coś na czym da się rysować - spróbuję. Tu przechodzi ulica Sowiecka. Ta dróżka jest wąska. A tu, w pewnym wgłębieniu, budynek, o którym teraz mówimy. W budynku tym, a był on czteropiętrowy - tak, czteropiętrowy, na samym dole, w półpiwnicznym pomieszczeniu - znajdowało się wewnętrzne więzienie. Jego okienka wychodziły na ulicę Sowiecką, były zakratowane, a następnie, jak to się mówi, opatrzone blendą, żeby ani aresztowany, ani aresztowanego nikt nie mógł zobaczyć. No cóż, według wszystkich zasad. Teraz weźmy cały ten dół, to wewnętrzne więzienie.

Jabłokow: Piwnica, tak?

Tokariew: Piwnica. A tu cele.

Jabłokow: To ulica Sowiecka?

Tokariew: Sowiecka, za linią. To korytarz. A czy były cele po tej stronie, teraz nie mogę sobie przypomnieć. Chociaż, gdy przyjechałem, obejrzałem dokładnie również i ten odcinek. Tak, a tu w końcu korytarza skręcał on w lewo, ostro, pod kątem prostym. A tu czerwona świetlica, następnie zaś prowadził do innego korytarza i dalej już była ta właśnie cela, gdzie dokonywano rozstrzeliwań.

Jabłokow: Chwileczkę... czy to ta cela, tak? Tu korytarz niewielki, a wszystko wskazuje, że korytarz jest bardzo duży?

Tokariew: Nie szkoda jeszcze arkusza papieru?

Jabłokow: Ależ skąd, papieru nie szkoda. Weźcie tyle, ile trzeba.

Tokariew: Tak, dalej (słowo niewyraźne)... Mniej więcej tu piwnica, a tu ulica Sowiecka. W zagłębieniu znajduje się ten nasz dom, teraz nie nasz, a tu cele, więc narysujcie sami. Potem tędy skręca ostro pod kątem prostym. Powtarzam - czerwona świetlica jest tu. Z czerwonej świetlicy wyjście tu. Tu przesłuchują, sprawdzają dane personalne.

Jabłokow: A dalej?

Tokariew: Dalej przez te drzwi, tędy, do drugiego korytarza, ślepego, a stamtąd do celi, gdzie dokonywano rozstrzeliwań. To wszystko.

455

Яблоков: Камеры, где совершались расстрелы...

Токарев: Не могу вам помочь, не могу...

Яблоков: А это остальное пространство, что тут было? Тут, ясно тут [были] камеры.

Токарев: Были ли на той стороне камеры или нет - боюсь сейчас сказать чего-либо. Наверно были, но если были, то было их немного, то есть с окнами выходящими на двор.

Яблоков: Предположительно и тут камеры.

Токарев: Предположительно камеры... Предположительно только. Потом вы доработаете (речь идёт о схеме внутренней тюрьмы).

Яблоков: Да, я доработаю потом. Дело с камерами мы выяснили. А разве большой тот коридор к красному уголку?

Токарев: К красному уголку - в самом конце коридор сворачивает налево и здесь сразу за дверью красный уголок...? Из красного уголка в самом его конце дверь ведёт к другому коридору.

Яблоков: Это не та самая дверь, это другие двери?

Токарев: Другие двери, ведущие к другому коридору.

Яблоков: Повернуть влево, так?

Токарев: А там находится дверь той камеры, где совершались расстрелы. Примерно в этом месте (стучит рукой в разостланную на столе схему).

Яблоков: А красный уголок был большой?

Токарев: Ну, к примеру, как эта комната, может больше.

Яблоков: 4,5 x 4,5 м. так?

Токарев: Ну может 5x5.

Яблоков: Из красного уголка вёл большой коридор?

Токарев: Коридор? Он был страшно загроможден разными лишними вещами, а пол, по-моему, был там даже земляной. По-моему. Этот коридор был небольшой. И вел туда к камере. А двери эти, и красного уголка, и дверь камеры смерти - так мы ее назовём - были обиты звукопоглощающим материалом, коротко говоря войлком. Это уж в соответствии с распоряжением Блохина, везде...

Яблоков. А камера смерти - как была устроена?

Токарев: Боюсь сказать. Ведь при расстрелах я не присутствовал...

Яблоков: Ну, понятно, но вы заходили туда потом или перед этим?

Токарев: Перед этим я заходил... А потом... был там или нет, уж не знаю. Ну что ж, небольшая комната, не больше чем эта, может даже меньше. Вот и всё. Из той камеры был выход на двор.

Яблоков: Второй выход?

Токарев: Да, второй выход на двор. Этим путём вытаскивали трупы, грузили на автомобиль и уезжали.

Яблоков: Разве автомобиль стоял тут же при выходе?

Токарев: У выхода. Так должно было быть согласно технологии...

Яблоков: А какой это был автомобиль - грузовой...

Токарев: Было их 5-6 грузовых, 5-6.

Яблоков: А какие, открытые или крытые?

Токарев: Открытые, но с брезентом. Брезентом всё накрывалось.

Jabłokow: Celi, gdzie dokonywano rozstrzeliwań...

Tokariew: Nie mogę wam pomóc, nie mogę...

Jabłokow: A ta pozostała przestrzeń, co tu było? Tu, jasne tu [były] cele.

Tokariew: Na tej stronie były cele czy nie - boję się teraz powiedzieć cokolwiek. Na pewno były, ale jeżeli były, to było ich niewiele, to znaczy z oknami wychodzącymi na podwórze.

Jabłokow: Przypuszczalnie i tu cele.

Tokariew: Przypuszczalnie cele... Przypuszczalnie tylko. Potem wy dopracujcie (chodzi o schemat wewnętrznego więzienia).

Jabłokow: Tak, dopracuję potem. Sprawę cel wyjaśniliśmy. A czy duży jest ten korytarz do czerwonej świetlicy?

Tokariew: Do czerwonej świetlicy - w samym końcu korytarza skręca w lewo i tu od razu za drzwiami czerwona świetlica...? Z czerwonej świetlicy w samym jej końcu prowadzą drzwi do drugiego korytarza.

Jabłokow: To nie są te same drzwi, to inne drzwi?

Tokariew: Inne drzwi, prowadzące do drugiego korytarza.

Jabłokow: Skręcić w lewo, tak?

Tokariew: A tam znajdują się drzwi tej celi, w której dokonywano rozstrzeliwań. Mniej więcej w tym miejscu (stuka ręką w rozłożony na stole schemat).

Jabłokow: A czerwona świetlica, czy była duża?

Tokariew: No, na przykład jak ten pokój, może większa.

Jabłokow: 4,5 x 4,5 m. tak?

Tokariew: No może 5x5.

Jabłokow: Z czerwonej świetlicy prowadził duży korytarz?

Tokariew: Korytarz? On był okropnie zagracony różnymi niepotrzebnymi rzeczami, a podłoga, według mnie, była tam nawet ziemna. Według mnie. Ten korytarz był niewielki. I odprowadzano tu do celi. A drzwi te i czerwonej świetlicy oraz drzwi celi śmierci - tak ją nazwiemy - były obite dźwiękochłonnym materiałem, krótko mówiąc wojłokiem. To już zgodnie z poleceniem Błochina, wszędzie...

Jabłokow. A cela śmierci - jak była urządzona?

Tokariew: Boję się powiedzieć. Przecież przy rozstrzeliwaniach nie byłem obecny...

Jabłokow: No, zrozumiałe, ale zachodziliście tam potem lub przed tym?

Tokariew: Przed tym zachodziłem... A potem... czy tam byłem czy nie, już nie wiem. No cóż, niewielki pokój, nie większy niż ten, może nawet mniejszy. To wszystko. Z tej celi było wyjście na podwórko.

Jabłokow: Drugie wyjście?

Tokariew: Tak, drugie wyjście na podwórko. Tamtędy wyciągali zwłoki, ładowali na samochód i jechali.

Jabłokow: A czy samochód stał już przy wyjściu?

Tokariew: Przy wyjściu. Tak musiało być zgodnie z technologią...

Jabłokow: A jaki to był samochód - ciężarowy czy...

Tokariew: Było ich 5-6 ciężarowych, 5-6.

Jabłokow: A jakie, otwarte czy kryte?

Tokariew: Otwarte, ale z brezentem. Brezentem wszystko się nakrywało.

456

Яблоков: А не были покрыты оцинкованным железом изнутри? Не смотрели?

Токарев: Не смотрел, не знаю. Не смотрел.

Яблоков: Пять-шесть машин, так?

Токарев: Почему я знаю о брезентах? В моём присутствии Блохин давал указание: брезенты сжечь.

Яблоков: А сами кузовы, ведь они были залиты кровью?

Токарев: Чего вы говорите?

Яблоков: Кузовы ведь также наверно были залиты кровью?

Токарев: Нет, по-моему, смыли; смыли наверно. Об этом ничего не могу сказать.

Яблоков: А кто перетаскивал трупы до автомобиля?

Токарев: Что, что?

Яблоков: Труп к машине, кто перетаскивал?

Токарев: Все участники этой операции - главным образом водители и некоторые тюремные надсмотрщики. Разумеется. Подтягивали к машине и взваливали в кузов.

Яблоков: А в красном уголке - кто обычно присутствовал при допрашивании?

Токарев: Ну что ж, присутствовали помимо Блохина ... присутствовали и Синегубов, и Кривенко, и я два или три раза присутствовал в течение 5-10 минут.

Яблоков: Это понятно. А эти постоянно - Синегубов. Кривенко, Блохин.

Токарев: Эти постоянно присутствовали, да, эти постоянно присутствовали.

Яблоков. А исполнители - водители или надсмотрщики - они уже были в той камере?

Токарев: Они в той камере уже были, да да.

Яблоков: А кто вёл в красный уголок по коридору?

Токарев: Кто-нибудь из них, брали под руки и вёли.

Яблоков: А из камеры в красный уголок по одному человеку вели?

Токарев: Только по одному... да.

Яблоков: Теперь такой вопрос: может эти все цепи и кольца находились в красном уголке? Может быть это там было? В камере приговорённых к смерти или же в красном уголке?

Токарев; Нет, я не думаю.

Яблоков: Нет да?

Токарев; Даже понятия не имею об этих кольцах, что это за кольца, что это за конь? Устройство, установили - коня?

Яблоков: А зажимное устройство?

Токарев; Зажима не видел, ничего не знаю.

Яблоков: Значит, ни в красном уголке ни в камере смерти ничего не было - пустые были?

Токарев: В красном уголке, вы знаете, там были разные плакаты и всё, что должно быть в красном уголке.

Яблоков: То есть помещение вроде ленинской комнаты, верно я понял?

Токарев: Ленинская комната, так называлась - ленинская комната.

Яблоков: А камера смерти - это совсем пустое помещение?

Токарев: Нары.

Jabłokow: A nie były pokryte żelazem wewnątrz ocynkowanym? Nie patrzyliście?

Tokariew: Nie patrzyłem, nie wiem. Nie patrzyłem.

Jabłokow: Pięć-sześć wozów, tak?

Tokariew: A dlaczego wiem o brezentach? W mojej obecności Błochin dawał wytyczne: brezenty spalić.

Jabłokow: A same skrzynie, przecież one były zalane krwią?

Tokariew: Co wy mówicie?

Jabłokow: Skrzynie przecież też na pewno były zalane krwią?

Tokariew: Nie, moim zdaniem zmyli; zmyli na pewno. O tym nic nie mogę powiedzieć.

Jabłokow: A kto przeciągał zwłoki do samochodu?

Tokariew: Co, co?

Jabłokow: Zwłoki do samochodu, kto przeciągał?

Tokariew: Wszyscy uczestnicy tej operacji - głównie kierowcy i niektórzy strażnicy więzienni. Zrozumiałe. Podciągali do wozu i wrzucali do skrzyni.

Jabłokow: A w czerwonej świetlicy - kto zazwyczaj był obecny przy przesłuchiwaniu?

Tokariew: No cóż, obecni byli oprócz Błochina ... obecni byli i Siniegubow, i Kriwienko, i ja dwa lub trzy razy byłem obecny przez 5-10 minut.

Jabłokow: To zrozumiałe. A ci stale - Siniegubow. Kriwienko, Błochin.

Tokariew: Ci stale byli obecni, tak, ci stale byli obecni.

Jabłokow. A wykonawcy - kierowcy lub strażnicy - oni już byli w tej celi?

Tokariew: Oni w tej celi już byli, tak. tak.

Jabłokow: A kto prowadził z czerwonej świetlicy przez korytarz?

Tokariew: Któryś z nich, brali pod ręce i prowadzili.

Jabłokow: A z celi do czerwonej świetlicy po jednej osobie prowadzali?

Tokariew: Tylko po jednej... tak.

Jabłokow: Teraz takie pytanie: może te wszystkie łańcuchy i pierścienie znajdowały się w czerwonej świetlicy? Może to tam było? W celi skazanych na śmierć czy też w czerwonej świetlicy?

Tokariew; Nie, nie myślę.

Jabłokow: Nie tak?

Tokariew; Nawet pojęcia nie mam o tych pierścieniach, co to za pierścienie, co to za koń? Urządzenie, wprowadzili - konia?

Jabłokow: A urządzenie zaciskowe?

Tokariew; Zacisku nie widziałem, nic nie wiem.

Jabłokow: To znaczy, że zarówno w czerwonej świetlicy, jak i w celi śmierci niczego nie było - były puste?

Tokariew: W czerwonej świetlicy, wy wiecie, tam były różne plakaty i wszystko, co powinno być w czerwonej świetlicy.

Jabłokow: To znaczy pomieszczenie w rodzaju pokoju leninowskiego, dobrze zrozumiałem?

Tokariew: Pokój leninowski, tak się nazywał - leninowski pokój.

Jabłokow: A cela śmierci - to zupełnie puste pomieszczenie?

Tokariew: Prycze.

457

Яблоков: Нары были? А зачем нары?

Токарев: Для сна, кроватей не было, только нары.

Яблоков: А что происходило потом с приговоренными к смерти, не знаете?

Токарев: Не знаю. Я туда не ходил.

Яблоков: А не рассказывали вам, не рассказывали вам ваши люди, что происходило с приговоренными к смерти?

Токарев: Как-то не говорилось об этом. Расстреливали и только. Расстреливали и все.

Яблоков: А тела расстрелянных видели?

Токарев: Кто? Я? Я не ходил. Не ходил

Яблоков: Не ходили? Все происходило рядом с вами - выносили и вывозили?

Токарев: Я был в ленинской комнате, как только выводили человека - больше его не видел.

Яблоков: Понятно.

Токарев: Больше его не видел. Да.

Яблоков: А как обычно вывозили тела? Как правило, все машины загружались, или одна загружалась и ехала?

Токарев: Нет. Обычно - сейчас, минуту, чтобы не было неточности - ехали группой, чтобы друг другу помогать, если необходимо.

Яблоков: А не было никакого сопровождения?

Токарев: Никакого. Решительно никакого. Отвозили туда, а на месте был Антонов, и тот второй, фамилию которого я не помню.

Яблоков: Экскаваторщики, да?

Токарев: Экскаваторщики ждали. Также принимали участие - выгружали, грузчиков ведь не было! Каждого отдельно должны, каждого отдельно должны были выкидывать. А позже экскаваторы засыпали землей.

Яблоков: А сколько примерно тел помещалось в машине?

Токарев: Трудно сказать… Тел 25-30.

Яблоков: А если было 5-6 машин и 25-30, то приблизительно сколько? Сто? А больше могли привезти?

Токарев: Может быть, больше - не знаю.

Яблоков: А примерно сколько в течение ночи? Они только ночью стреляли? Или в течение ночи как правило расстреливали?

Токарев: Говорил вам, в первый раз - 300 человек за одну ночь.

Яблоков: Да?

Токарев: Но расстрел уже продолжался после восхода солнца. Солнце было на небе. Так решили. Блохин распорядился - больше 250-ти не привозить. Кривенко начал привозить по 250 человек.

Яблоков: А теперь такой вопрос: привозили поляков, польских военнопленных и всех распределяли по камерам. Какая была вместительность камер? Сколько людей можно было поместить во всех камерах?

Токарев: Там, видимо, тесно было, так как камеры были небольшие и было их немного. Сами понимаете - 250 человек. Если по два метра, то необходимо 500 метров. Да. Но как-то вмещались. Сам не видел. Ни в одной из камер с поляками не был. Не могу сказать. Не могу судить, Анатолий Евгеньевич.

Jabłokow: Prycze były? A po co prycze?

Tokariew: Do spania, łóżek nie było. tylko prycze.

Jabłokow: Co się działo później w celi skazanych na śmierć, nie wiecie?

Tokariew: Nie wiem. Ja tam nie chodziłem.

Jabłokow: A czy nie opowiadali wam. również wasi ludzie, nie opowiadali wam. co się działo w celi skazanych na śmierć?

Tokariew: Jakoś nie mówiło się o tym. Rozstrzeliwali i tyle... Rozstrzeliwali i wszystko.

Jabłokow: Ale ciała rozstrzelanych widzieliście?

Tokariew: Kto? Ja? Ja nie chodziłem. Nie chodziłem...

Jabłokow: Nic chodziliście? Cała sprawa obok was - wynosili i wywozili?

Tokariew: Ja byłem w leninowskim pokoju, jak tylko wyprowadzili człowieka - więcej go nie widziałem.

Jabłokow: Zrozumiałe.

Tokariew: Więcej już go nie widziałem. Tak.

Jabłokow: I jak zazwyczaj wywozili zwłoki? Czekano, aż wszystkie samochody wypełnią się. czy też jeden się zapełnił i jechał.

Tokariew: Nie. zwyczajnie - zaraz, minutę, żeby nie było nieścisłości - wieźli grupami, aby sobie wzajemnie pomagać, gdy zajdzie potrzeba.

Jabłokow: Czy asysty żadnej nie było?

Tokariew: Żadnej, zdecydowanie żadnej. Odwozili tam. a na miejscu był Antonów i ten drugi, którego nazwisko zapomniałem.

Jabłokow: Operatorzy koparki, tak?

Tokariew: Operatorzy koparki czekali. Też brali udział - wyładowywali, wywrotek przecież nie było! Każdego z osobna musieli, każdego oddzielnie musiano wyrzucać. A później operatorzy zasypywali koparką.

Jabłokow: A ile mniej więcej zwłok mieściło się w samochodzie?

Tokariew: Na Boga. mam trudności ... ciał na pewno 25-30.

Jabłokow: I jeżeli było 5-6 wozów i 25-30. to w przybliżeniu ile? Sto? A czy więcej mogli przywieźć?

Tokariew: Być może więcej - nie wiem.

Jabłokow: A mniej więcej, ile w ciągu nocy? Czy oni tylko w nocy strzelali? Ile w ciągu nocy z reguły rozstrzeliwali?

Tokariew: Mówiłem wam pierwszy raz - 300 ludzi za jedną noc.

Jabłokow: Tak?

Tokariew: Tak. Ale rozstrzeliwania kontynuowano... już po wschodzie słońca. Słońce już było na niebie. Tak zdecydowali. Błochin zarządził - więcej niż 250 nie przywozić. Kriwienko zaczął przywozić po 250 osób.

Jabłokow: A teraz takie pytanie: przywozili Polaków, polskich jeńców wojennych, i wszystkich rozlokowywali po celach. Jaka była pojemność cel. ilu ludzi można było pomieścić w tych wszystkich celach?

Tokariew: Tam widocznie na styk było, dlatego że cele były niewielkie i nie było ich tak dużo. Sami rozumiecie - 250 ludzi. Jeżeli po 2 m . to trzeba 500 m. Tak. No, ale mieścili się jakoś. Osobiście nie widziałem. W żadnej z cel z Polakami nie byłem. Nie mogę powiedzieć. Nie mogę sądzić Anatoliju Jewgienijewiczu.

458

Яблоков: А куда привозили, где вывозили трупы?

Токарев: В сторону Медного, в сторону Медного…

Яблоков: А сейчас наше самое важное задание - установить место их захоронения.

Токарев: Знаете, я плохой помощник. А что в Твери не удалось найти человека?

Яблоков: Ищем. Я вам прочитаю некоторые протоколы, там есть некоторые данные.

Токарев: Был только раз. Сухарев меня завез. Недалеко оттуда была одна из моих дач. Так вот видел, когда все было уже сделано, но сейчас уже ничего не найду. На меня уже не рассчитывайте.

Яблоков: Но хотя бы попытаемся установить какой-нибудь ориентир, хорошо?

Токарев: Вот что могу сказать. Когда из Твери едете в Медное, должны переехать мост через Тверцу.

Яблоков: Да.

Токарев: Проедете еще несколько домов - сколько, боюсь сказать - потом будет поворот налево и еще дома. Потом будет такая дорога налево и через два-три километра, нет, трех не будет, в двух километрах от того поворота найдете то место. Более подробных ориентиров дать, как мне кажется, не могу.

Яблоков: А там что, пусто, или наоборот, лес?

Токарев: Что, что?

Яблоков: Там пустырь или лес?

Токарев: Это на краю небольшого леса. Сбоку дорога. Ну что ж, выбирал сам Блохин. Я еще так думал - может быть, другое место? Выбирал сам Блохин, возил Сухарев.

Яблоков: Это на территории дач НКВД?

Токарев: Не доежая до дач.

Яблоков: Это в то время?

Токарев: В то время. Есть ли сейчас эти дачи или их нет - не знаю.

Яблоков: А та территория была ограждена?

Токарев: Нет, не ограждена.

Яблоков: А дом коменданта там был?

Токарев: Нет. После завершения операции поместили там сторожа, фамилию помню - Сорокин - может он вам будет нужен. Он под предлогам охраны моей дачи в результате сторожил всю территорию.

Яблоков: А у Сорокина был дом?

Токарев: Ну что ж. Где-то жил. В каком-то помещении жил, а конкретно в каком - не знаю.

Яблоков: Далеко ли от вашей дачи находилось место захоронения?

Токарев: Да. Боюсь сейчас сказать. С уверенностью - не будет километра. Но у меня было две дачи. Я пользовался меньшей. Вторая была лучше, около аэропорта. Но там мне мешал шум двигателей самолетов.

Яблоков: Если принять, что здесь поселок Медное, да?

Токарев: Да.

Яблоков: Здесь мост через реку Тверцу, здесь надо переехать. Проехали до первой дороги налево (неотчетливое слово) и налево дорогой поехали, да?  

Jabłokow: A dokąd przewozili, gdzie wywozili zwłoki.

Tokariew: W stronę Miednoje, w stronę Miednoje...

Jabłokow: A teraz nasze zadanie najważniejsze - ustalić miejsce ich pochowania.

Tokariew: Wiecie, że jestem kiepskim pomocnikiem. A co, w Twerze nic udało się znaleźć człowieka?

Jabłokow: Szukamy. Będę wam odczytywał niektóre protokoły, tam są niektóre dane.

Tokariew: Byłem tylko raz. Suchariew mnie zawiózł. Niedaleko stamtąd była Jedna z moich daczy. Otóż patrzyłem, gdy wszystko było już uporządkowane, ale teraz nic znajdę... Na mnie już nie liczcie.

Jabłokow: No więc spróbujmy ustalić jakiś punkt orientacyjny, dobrze?

Tokariew: Oto, co mogę powiedzieć. Gdy z Tweru przyjedziecie do Miednoje. będziecie musieli przejechać przez most na Twiercy.

Jabłokow: Tak jest.

Tokariew: Przejedziecie jeszcze obok kilku domów - ilu boję się powiedzieć - potem będzie skręt w lewo i jeszcze domy. Następnie będzie taki zaułek w lewo i dwa-trzy km. nie trzech nie będzie, ze dwa km od tego skrętu znajdziecie to miejsce. Dokładniejszych punktów orientacyjnych podać, jak się wydaje, nie mogę.

Jabłokow: A tam co. pusto? Czy na odwrót - zalesienie?

Tokariew: Co. co?

Jabłokow: Tam pusto, czy zalesione?

Tokariew: To na skraju niewielkiego lasku. Obok biegnie droga. No cóż, wybierał sam Błochin. Ja jeszcze tak myślałem - może by inne miejsce. Wybierał sam Błochin, woził Suchariew.

Jabłokow: To nie na terenie dacz NKWD?

Tokariew: Nie dojeżdżając do dacz.

Jabłokow: To w owym czasie?

Tokariew: W owym czasie. Czy teraz są te dacze, czy ich nie ma - nie wiem.

Jabłokow: A czy ten teren był ogrodzony?

Tokariew: Nie, nie ogrodzony.

Jabłokow: A domek komendanta tam był?

Tokariew: Nie. Po zakończeniu operacji osiedlili tam stróża, nazwisko pamiętam -Sorokin - może on będzie wam potrzebny? On, pod pozorem pilnowania mojej daczy, pilnował w istocie rzeczy całego tego terenu.

Jabłokow: A czy ten Sorokin miał domek?

Tokariew: No cóż. gdzieś mieszkał. W jakimś pomieszczeniu mieszkał, ale konkretnie w jakim - nie wiem.

Jabłokow: Czy daleko od waszej daczy znajdowało się miejsce pochówku?

Tokariew: Tak, boję się teraz powiedzieć. Z pewnością nie będzie kilometra. Ale ja miałem dwie dacze. Korzystałem z tej mniejszej. Druga była lepsza, koło lotniska. Ale tu męczył mnie szum silników lotniczych.

Jabłokow: Jeśli przyjąć, że tu osiedle Miednoje. tak?

Tokariew: Tak.

Jabłokow: Tu most przez rzekę Twiercę, tu trzeba przejechać. Przejechaliśmy do pierwszego zaułku w lewo [słowo niewyraźne] i na lewo dróżką pojechaliśmy, tak?

459

Токарев: А дальше уже ничего не могу сказать. Приблизительно два километра.

Яблоков: Приблизительно два километра. Тут точно стоит сторожка или домик коменданта в стороне деревни Ямок.

Токарев: Что, что?

Яблоков: А перед домиком коменданта в стороне деревни Ямок находится такая площадка - пустырь около 200х150 м, а дальше тянется лес. Так что, на этом пустыре 200х150 м ничего нет?

Токарев: Может быть, где-то в районе того пустыря. Помните, что через реку Тверцу и повернуть налево, да?

Яблоков: А где находился ваша дача? Говорили, что менее чем полкилометра.

Токарев: Да, посмотрите. Нарисовать это я не могу. За краем леса. Нет. Тут. Как раз на краю леса. Тут близко дорога. Может быть, она ведет… Не знаю - тут аккурат дорога проходит по краю леса. Привозили и все.

Яблоков: А где была ваша дача?

Токарев: Дача? Надо пройти от той ямы примерно полкилометра, скорее всего в ту сторону. Наверно здесь около полкилометра.

Яблоков: Вблизи ям деревня Ямок, да? А место захоронения?

Токарев: Место захоронения на краю леса…

Яблоков: На краю леса. Да?

Токарев: Надо пройти по дороге около полкилометра, и будет моя дача. Была дача. Есть сейчас она или нет - навряд ли.

Яблоков: Значит, пройти полкилометра в сторону деревни Ямок, да?

Токарев: Не знаю, днем никогда там не был, ездил редко, так как работы было так много, что не выходил из кабинета. А потом началась война. Правда было тяжело.

Яблоков: Дмитрий Степанович, кроме водителей, которые управляли машинами, кроме непосредственных исполнителей и тех, которые непосредственно оставались, экскаваторщиков - Антонова и того второго, еще кто-нибудь был? Было ли такое распоряжение, чтобы присутствовал кто-нибудь из управления НКВД?

Токарев: Нет.

Яблоков: И никакого представителя не было?

Токарев: Никого, решительно никого… Никого!

Яблоков: Говорили, что были выкопаны рвы. Сколько было выкопано?

Токарев: Сколько трупов, столько и рвов. То есть приблизительно на 250 тел. Экскаватор "Комсомолец" - с ковшом в три четверти кубометра.

Яблоков: А большие рвы выкапывали?

Токарев: Ну, какая нужна яма чтоб закопать 250 человек? Большая

Яблоков: А приблизительно не можете сказать?

Токарев: Не был там.

Яблоков: Но все-таки потом ездили туда с Сухаревым?

Токарев: После, конечно, туда ездил, значит, поехал на дачу и сказал, чтоб показал мне то место. Он мне показал. Это все.

Яблоков: Примерно, какие это были размеры?

Токарев: Размеры чего, кладбища?  

Tokariew: A dalej już nic nic mogę powiedzieć. To w przybliżeniu ze dwa km.

Jabłokow: W przybliżeniu ze dwa km. Tu stoi obecnie chałupa lub domek komendanta w stronę wsi Jamok.

Tokariew: Co, co?

Jabłokow: A przed domkiem komendanta w stronę wsi Jamok znajduje się taki plac - pustkowie, mniej więcej 200 x 150 m. a dalej ciągnie się las. Tak więc na tym pustkowiu 200 x 150 m nic nie ma?

Tokariew: Być może gdzieś w rejonie tego pustkowia. Czy pamiętacie, że przez rzekę Twiercę i skręcić dróżką na lewo. lak?

Jabłokow: A gdzie znajdowała się wasza dacza? Mówiliście, że mniej niż pół km?

Tokariew: Tak. proszę patrzeć. Rysować to ja nie mogę. Oto za skrajem lasu. nie. tu. akurat na skraju lasu. Tu blisko biegnie droga. Może to ona prowadzi... Nie wiem - tu akurat droga przechodzi na skraju lasu. Prowadzi i tyle.

Jabłokow: A gdzie była wasza dacza?

Tokariew: Dacza? Trzeba przejść od tego dołu około pół km, na pewno w tę stronę. To na pewno tu z pół km.

Jabłokow: W przybliżeniu koło dołów wieś Jamok, tak? A miejsce pogrzebania?

Tokariew: Miejsce pogrzebania to na skraju lasu...

Jabłokow: Na skraju lasu. Tak?

Tokariew: Trzeba przejść drogą z pół km i będzie moja dacza. Była dacza. Czy jest teraz czy nie - wątpliwe.

Jabłokow: To znaczy przejść pól km w stronę wsi Jamok. tak?

Tokariew: Nie wiem. w dzień nigdy tam nie byłem, a jeździłem rzadko, dlatego że pracy było tyle. że nie wychodziłem z gabinetu. A potem rozpoczęła się wojna. Było zupełnie źle.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, czy oprócz kierowców, którzy prowadzili samochody, oprócz bezpośrednich wykonawców i tych. którzy bezpośrednio pozostają, oraz operatorów koparki - Antonowa i jeszcze tego drugiego, czy ktokolwiek jeszcze był obecny przy tym? Czy było takie zarządzenie, aby był obecny ktoś z Zarządu NKWD?

Tokariew: Nie.

Jabłokow: I nikogo nie było, żadnego przedstawiciela?

Tokariew: Nikogo, zdecydowanie nikogo... nikogo!

Jabłokow: Mówiliście, że były kopane rowy. Ile ich wykopano?

Tokariew: Ile partii [zwłok], tyle rowów. To znaczy każdy w przybliżeniu 250 ciał. Koparka „Komsomolec" [łyżka] to ³/₄m³.

Jabłokow: A czy wielkie rowy kopano?

Tokariew: No. jaki trzeba mieć dół. żeby pochować 250 ludzi? Wielki.

Jabłokow: A w przybliżeniu nie możecie powiedzieć?

Tokariew: Nie byłem tam.

Jabłokow: Ale przecież potem jeździliście tam z Suchariewem?

Tokariew: Potem rzeczywiście tam jeździłem, to znaczy pojechałem na daczę i powiedziałem: pokaż mi to miejsce. On mi pokazał. To wszystko.

Jabłokow: Mniej więcej, jakie były rozmiary?

Tokariew: Rozmiary czego? Cmentarza?

460

Яблоков: Да

Токарев: Если так можно назвать. Не мерил каждый ров отдельно. Боюсь рисовать, сколько там …десять на двадцать метров, тридцать на пятьдесят метров, но это только примерно.

Яблоков: Ясно, что примерно.

Токарев: На вид двадцать метров. На вид так. А глубина… До трех метров, наверно

Яблоков: И как их хоронили? Каждого отдельно или как?

Токарев: Как, откуда?

Яблоков: А закапывали как?

Токарев: Экскаватором. Настоящее производство!

Яблоков: А как использовали известь?

Токарев: Ничего, ничего не использовали

Яблоков: Как, чтобы скрыть следы - не делали?

Токарев: Мне позже мой заместитель Сененков - я ему передал дела, когда в конце войны назначили меня в Таджикистан. Я должен был показать ему место и рассказать, чтобы он знал.

Яблоков: Сененков?

Токарев: Сененков. Он умер. Был переведен в ЦК на должность начальника отдела. Сененков Алексей Федотыч. Он мне потом рассказывал. Я приехал на сессию Высшего Совета СССР и там встретился с ним. Он сказал мне, что там было решено построить фиктивную станцию глушения, радиостанцию, с тем чтобы создать предлог для ограждения. Но было ли это сделано - я не знаю.

Яблоков: А Сененкову показали все и рассказывали. Да?

Токарев: Да. Да. Собственно говоря - нет. Не возил его. Его тот самый Сухарев возил. Говорил ему только где что и как было и что Сорокин сторож, всегда там живет и сторожит. Он позже мне говорил, что решено там построить ложную станцию глушения

Яблоков: А какие-либо надгробия?

Токарев: Что вы, что вы!?

Яблоков: Ничего. Не помните ли вы, какой грунт в том месте?

Токарев: Мне кажется, глина

Яблоков: Глина, да?

Токарев: Глина, песок, глина, песок

Яблоков: Дерном это не прикрывали?

Токарев: Заравнивали и все

Яблоков: Деревья не сажали?

Токарев: Нет, кажется, нет

Яблоков: Ничего, да?

Токарев: Так делали, когда я там был. Что делали после меня - не знаю. Примерно через год, как вам известно, началась война. Это все осталось заброшено.

Яблоков: А вы не знаете, когда были построены остальные дачи в том месте?

Токарев: Перед моим приездом туда, перед моим приездом.  

Jabłokow: Tak.

Tokariew: Jeśli można to nazwać. Na Boga nie mierzyłem każdego rowu z osobna. Boję się rysować, ile tam ... 10 x 20 m. 30 x 50 - to znaczy metrów, przecież to tylko przypuszczałnie.

Jabłokow: Rzecz jasna, że przypuszczalnie.

Tokariew: Widocznie 20 m. Widocznie tak. A głębokość? Do 3 m. na pewno.

Jabłokow: I jak ich chowali? Każdego z osobna, czy jak?

Tokariew: Jak. skąd?

Jabłokow: A zakopywali jak?

Tokariew: Koparka. Prawdziwy przemysł!

Jabłokow: A jak wykorzystali wapno?

Tokariew: Niczego, niczego nie wykorzystywano...

Jabłokow: Jak. żeby ukryć ślady - nie robiono?

Tokariew: Mnie później mój zastępca Sienienkow - jemu przekazywałem sprawy, gdy w końcu wojny mianowano mnie do Tadżykistanu. Musiałem pokazać mu miejsce, żeby wiedział i już mu powiedziałem...

Jabłokow: Sienienkow?

Tokariew: Sienienkow. On zmarł. Był przeniesiony następnie do KC na stanowisko szefa Wydziału. Sienienkow Aleksiej Fiedotycz. Otóż on mi potem opowiadał. Przyjechałem na sesję Rady Najwyższej ZSRR i tam się z nim spotkałem. Otóż. on mi opowiedział, że tam zdecydowano zbudować fikcyjną stację zagłuszającą, stację radiową, aby w ten sposób stworzyć pretekst nieogradzania. Ale czy to zrobiono. c/Anie - tego nie wiem.

Jabłokow: A Sienienkowowi pokazaliście wszystko i opowiedzieliście? Tak?

Tokariew: Tak.... tak... Właściwie mówiąc - nie. Nie woziłem go. Jego ten sam Suchariew woził. Powiedziałem mu tylko, gdzie, co i jak należy obserwować i że Sorokin stróż, mieszka tam stałe i pilnuje. On później mi mówił, że zdecydowano zbudować tam fikcyjną zagłuszającą stację radiową.

Jabłokow: A jakieś nagrobki?

Tokariew: Co wy, co wy. co wy!?

Jabłokow: Niczego. Czy nie pamiętacie, jaki grunt Jest w tamtym miejscu?

Tokariew: Moim zdaniem glina.

Jabłokow: Glina, tak?

Tokariew: Glina, piasek, glina, piasek.

Jabłokow: Darnią tego nie maskowano?

Tokariew: Wyrównali i tyle.

Jabłokow: Drzew nic nasadzano?

Tokariew: Nie. moim zdaniem nie.

Jabłokow: Niczego, tak?

Tokariew: Przynajmniej tak było zrobione za moich czasów - tak jak mówię. Co robili po mnie - nie wiem. Mniej więcej za rok rozpoczęła się, jak wam wiadomo, wojna. To wszystko zostało zaniedbane.

Jabłokow: A czy nic wiecie, kiedy były zbudowane pozostałe dacze w tym miejscu?

Tokariew: Przed moim przyjazdem tam. przed moim przyjazdem.

461

Яблоков: Хорошо, если привязаться к какой-либо даче для описания места захоронения….

Токарев: Что ж, в Твери уже не осталось никого из тех, кто принимал участие? Это было бы точное дело.

Яблоков: Вроде никого.

Токарев: Я бы нашел, может быть. Не знаю даже, как вам помочь.

Яблоков: Какие ориентиры, чтобы можно было по ним выяснить.

Токарев: Но там, наверно, тех дач уже нет

Яблоков: Дачи еще есть

Токарев: Есть? Это один точный ориентир - я уже говорил вам - переедете через мост до первой дорожки налево и поедете прямо - дорога одна. Как упретесь как раз доедете до леса, значит как раз будет.

Яблоков: Дорожка, до леса доехать….

Токарев: Тут как раз будут ямы. Тут будут ямы

Яблоков: Понятно.

Токарев: Плохо, что местных жителей, видимо, приходится допрашивать

Яблоков: А местные жители могли знать?

Токарев: А черт его знает. Может быть. Что смоленские, знаете? Как раскапывали - местные жители.

Яблоков: Дмитрий Степанович, а потом в тех местах хоронили советских граждан?

Токарев: Расстрелянных?

Яблоков: Да

Токарев: Раз было. Как та работа была закончена. Качин, мой помощник, распорядился похоронить там еще одного расстрелянного бандита. Обругал его. "Запомните - говорю - то место и никого не хороните. Хороните на кладбище. На обычном кладбище". Это все. Там больше никого не хоронили. Если принять условно 6 тысяч, то следует к 6 тысячам прибавить одного - одного бандита

Яблоков: Понятно.

Токарев: Который убил своего товарища, дезертировал из армии с сообщником, а потом тот решил сдаться - одним меньше.

Яблоков: А других советских граждан не хоронили там?

Токарев: Там нет, только на кладбище. С моих времен только на кладбище.

Яблоков: Можно судить, что в том месте кроме польских военнопленных никого больше нет? Да?

Токарев: После меня могли быть, но при мне нет.

Яблоков: Дмитрий Степанович, а сейчас такой вопрос, скажите, сколько там ехать?

Токарев: Там 25 километров. Как кажется. Но быстро.

Яблоков: Сколько времени ехали из НКВД в Калинине до места захоронения - полчаса? Оказывается, их днем хоронили.

Токарев: Выходит, что их при дневном свете хоронили.  

Jabłokow: No cóż, jeżeli damy radę dowiązać się [topograficznie] do jakichkolwiek daczy dla określenia miejsca pochowania...

Tokariew: Czyżby w Twerze nie został już nikt z tych. co tam uczestniczyli? To byłaby najpewniejsza sprawa.

Jabłokow: Chyba nikt.

Tokariew: Ja bym znalazł, gdyby... Nie wiem nawet, jak wam poradzić...

Jabłokow: Jakie współrzędne, żeby można było według nich wyjaśnić.

Tokariew: Przecież tam na pewno tych daczy już nie ma.

Jabłokow: Dacze jeszcze są.

Tokariew: Są? To jedyny pewny punkt orientacyjny -już wam mówiłem - przejedziecie przez most do pierwszego zaułka w lewo i pojedziecie prosto - droga jest jedna. Jak się uprzecie, akurat dojedziecie do lasu. to znaczy akurat będzie...

Jabłokow: Zaułek, do lasu dojechać...

Tokariew: Tu akurat będą doły. Tu będą doły...

Jabłokow: Zrozumiałe.

Tokariew: Źle, że miejscowych widocznie wypada przesłuchiwać.

Jabłokow: A miejscowa ludność mogła wiedzieć?

Tokariew: A czort ją wie. Być może. Ze Smoleńska wiecie - jak rozkopywali - miejscowa ludność.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu. A jak dawniej w tych stronach chowano obywateli radzieckich?

Tokariew: Rozstrzelanych?

Jabłokow: Tak.

Tokariew: Po rym. jak ta robota był zakończona. Kaczin, mój pomocnik, zarządził pochować tam też jednego rozstrzelanego bandytę. Zbeształem go. „Zapomnijcie - mówię

- o tym miejscu i nikogo nie chowajcie. Chowajcie na cmentarzu. Na zwykłym cmenta
rzu". To wszystko. Tam więcej nikogo nie chowali.

Jeżeli przyjąć warunkowo 6 tys.. to należy do 6 tys. dodać jednego -jednego bandytę...

Jabłokow: Zrozumiałe.

Tokariew: ...który zabił swojego współtowarzysza, zdezerterował z wojska wspólnie ze współtowarzyszem, potem ten zdecydował się poddać - "jeden nie będziemy".

Jabłokow: A innych obywateli radzieckich nie chowali tam?

Tokariew: Tam nie, tylko na cmentarzu. Za moich czasów tylko na cmentarzu.

Jabłokow: Można więc sądzić, że w tym miejscu oprócz polskich jeńców wojennych nikogo więcej nie ma? Tak?

Tokariew: Po mnie mogą być, ale za moich czasów - nie.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, a teraz takie pytanie: proszę powiedzieć, to ile mniej więcej tam jechali?

Tokariew: Tam jest 25 km. jak się wydaje. Ale szybko.

Jabłokow: Ile czasu jeździło NKWD z Kalinina na miejsce pochówku, na pogrzebanie

- pół godziny? Okazuje się. że ich za dnia chowano.

Tokariew: Tak wychodzi, że już przy dziennym świetle ich chowano.

462

Яблоков: Предпринимались ли какие-либо действия, чтобы всего, что происходило, не видели местные жители?

Токарев: Знаете, все решал Блохин, он руководил, но никаких дополнительных мер предосторожности не было. Там могли увидеть, могли увидеть. Еще удивлялись тому, что не предпринимали никаких мер предосторожности.

Яблоков: На место захоронения ездили с Сухаревым, да?

Токарев: С Сухаревым.

Яблоков: А кто еще там был, кого еще там видели? Вы вдвоем и никого больше там не было?

Токарев: Он отвозил меня на дачу, и по дороге я попросил, чтоб показал то место

Яблоков: Это значит, что вас было двое?

Токарев: В общем, там было 30 человек. Не меньше 30-ти человек.

Яблоков: А кто?

Токарев: А те, кто принимал участие. Надо было разгружать. Нет, я, наверно, преувеличиваю. Тридцать - это те, кто принимал участие во всей операции. А там скорее два десятка было.

Яблоков: А вы не можете точно рассказать, кто был?

Токарев: Ну, московская тройка. Сейчас Сухарева допросить нельзя. Рубанова тоже, то кого тогда можно? Самое главное, забыл фамилии тех участников.

Яблоков: Не припомните, кто был тогда комендантом внутренней тюрьмы?

Токарев: Цуканов. Цуканов

Яблоков: Ясно. А такие фамилит, как Семенов, Туркевич - ни о чем вам не говорят?

Токарев: Абсолютно ничего

Яблоков: Но фамилию Цуканов хорошо помните?

Токарев: Да, хорошо, очень хорошо. Такой известный человек вскоре пошел на повышение, был, кажется, назначен начальником хозотдела в созданной в то время Великолукской области. Калининская область в конце войны была поделена на 2 области - Калининская и Великолукская. Позже Великолукская отошла к Пскову.

Яблоков: Дмитрий Степанович, сейчас вам будут предъявлены протоколы опроса других лиц. Я вам предъявляю протокол опроса бывшего водителя машины милиции города Калинина Грязева Георгия Ивановича.

Токарев: Как фамилия?

Яблоков: Грязев. Грязев. Он работал в милиции.

Токарев: Не помню

Яблоков: Этот том 21, листы 63-71 из показаний Грязева "Я хорошо знаю, что в то время - я имею ввиду Великую Отечественную войну - комендантом Калининского управления НКВД был Рубанов Андрей Максимович.

Токарев: Справедливо.

Яблоков: (читает дальше) "Это была сильная властная личность. Он всем руководил. У него был даже свой служебный автомобиль. Хорошо помню у него был водитель Владимир Осипов. Также хорошо помню, что был отцом многодетной семьи. Он управлял пикапом ГАЗ-2А".  

Jabłokow: Czy podejmowano jakiekolwiek środki, aby całej tej sprawy nie zauważyła miejscowa ludność?

Tokariew: Wiecie, że o wszystkim decydował Błochin, on kierował, lecz żadnych specjalnych środków ostrożności nie było. Tam mogli zauważyć, mogli zauważyć. Jeszcze wyrażano zdziwienie z tego powodu, że nie są podejmowane żadne środki ostrożności.

Jabłokow: Czy na miejsce pochówku jeździliście z Suchariewem. tak?

Tokariew: Z Suchariewem.

Jabłokow: A kto jeszcze tam był. kogo jeszcze tam widziano? Wy dwaj i nikogo więcej tam nie było?

Tokariew: On odwoził mnie na daczę i po drodze prosiłem go. by pokazał to miejsce.

Jabłokow: To znaczy, że było tylko was dwóch?

Tokaricw:W ogóle lam było ze 30 osób. nie mniej, ze 30 osób.

Jabłokow: A kto?

Tokariew: A ci. którzy brali udział. Trzeba było rozładować... Nie. to ja chyba przesadzam. Trzydzieści to ci. którzy brali udział w ogóle w całej operacji. A tam na pewno dwie dziesiątki były.

Jabłokow: Czy nie możecie dokładnie powiedzieć, kto był?

Tokariew: Więc trójka moskiewska. Teraz Suchariewa przesłuchać nie można. Rubanowa też, to kogo jeszcze można? Najważniejsze - zapomniałem nazwiska tych uczestników.

Jabłokow: Czy nie przypominacie sobie, kto w tym czasie był komendantem wewnętrznego więzienia?

Tokariew: Cukanow. Cukanow.

Jabłokow: Jasne. A takie nazwiska, jak Siemionów. Turkiewicz - nic wam nie mówią?

Tokariew: Absolutnie nic.

Jabłokow: Ale nazwisko Cukanow dobrze pamięlacie?

Tokariew: Tak. dobrze, zupełnie dobrze. Taki znany człowiek i następnie poszedł w górę. został mianowany, wydaje się. prawie naczelnikiem Chozo ³² obwodu wiclikołuckiego - wówczas taki został utworzony. Przecież obwód kaliniński w końcu wojny był podzielony na dwa obwody - kaliniński i wielikołucki. Później wielikołucki odszedł do Pskowa.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, teraz będą przedstawiać protokoły przesłuchań poszczególnych... Wam przedstawia się protokół przesłuchania byłego kierowcy samochodu milicji miasta Kalinina - Griaziewa Gieorgija Iwanowicza.

Tokariew: Jak nazwisko?

Jabłokow: Griaziew. Griaziew. On pracował w milicji.

Tokariew: Nie pamiętam.

Jabłokow: Ten tom XXI. karta 63-71. Z zeznań Griaziewa: „Dobrze wiem. że w tym czasie - mam na uwadze wielką wojnę ojczyźnianą - komendantem kalinińskiego Zarządu NKWD był Rubanow Andriej Maksimowicz".

Tokariew: Prawidłowo...

Jabłokow: [czyta dalej]: "To była silna osobowość, władcza. On wszystkim zarządzał. Miał nawet swój służbowy samochód. Dobrze pamiętam, że miał kierowcę Władimira

463

Токарев: Чья машина? Рубанова? Но он никогда не имел автомобиля!

Яблоков: Не имел?

Токарев: И не был предусмотрен в штате.

Яблоков: Но, может, брал и ездил.

Токарев: Для хозяйственных нужд брал и ездил.

Яблоков: "Судьба Осипова мне неизвестна. В то время он жил на улице Урицкого, недалеко от Каляева, там где памятник Ленина, площадь Ленина, улица Советская и Хмельницкого, в каком доме - не знаю. Знаю хорошо, что где то в годах 1942-1943 Токарев получил новое звание и уехал. Он был назначен на должность министра Татарской АССР в Казани. Вместе с ним туда уехали его водитель Сухарев и комендант Андрей Rубанов".

Токарев: Правильно, все правильно.

Яблоков: "Дальше хотелось бы уточнить, что в группе Рубанова, то есть в комендантской группе работали Белогорлов и Зайцев. Это те, которых я еще помню, но они уже умерли. Те люди под руководством Рубанова занимались наиболее сомнительной работой, то есть расстреливали тех, кто был приговорен к смерти. Фактически они были исполнителями приговоров".

Токарев: Погоди-ка. Когда я был назначен из Калинина, то не в Казань, в Казань меня назначили позже, а в Таджикистан. Потом говорили мне в Москве, будто я забрал их с собой, а их просто прислали, Рубанова и Сухарева. Прислали этих двоих, потому что я знал о той операции, и держал их в руках, они не болтали и молчали. Позднее Сухарев привез Осипова. За ним надо было присматривать. Пил. Даже во время работы напивался до бессознательного состояния. Я должен его был направить. Так вот заставили меня их забрать по той причине, о которой говорим.

Яблоков: Ну что ж, читаю дальше. "Сама внутренняя тюрьма находилась непосредственно под зданием Управления НКВД то есть в подвалах. Там также расстреливали. Перед войной комендантами были или Семенов или Туркевич. Семенов умер во время войны или сразу после войны"

Токарев: Комендантом внутренней тюрьмы, как только приехал, до конца моей службы там, был Цуканов.

Яблоков: Значит, где-то есть ошибка, да?

Токарев: Ошибка.

Яблоков: Вы это хорошо помните?

Токарев: Хорошо помню. Когда область была в 1944 году разделена на две, он был назначен в Великие Луки на должность начальника хозотдела. Это было в 1944, а во время расстрела - Цуканов. Конечно, Цуканов.

Яблоков: Понятно, в остальном правильно, да?

Токарев: В остальном - не знаю, правильно.

Яблоков: Предъявляю вам протокол допроса Минаевой Екатерины Степановны. К случаю - очень хорошо вас вспоминала

Токарев: Не понял.

Яблоков: Очень хорошо вас вспоминала.  

Osipowa. Dobrze też pamiętam, że był ojcem licznej rodziny. Wozem, który prowadził, był pikap «Gaz 2a»".

Tokariew: Czyj wóz? Rubanowa? Ależ on nigdy nie miał samochodu!

Jabłokow: Nie miał?

Tokariew: I nie był przewidziany w etacie.

Jabłokow: No. ale może jeździł, brał go.

Tokariew: W sprawach gospodarczych jeździł, brał.

Jabłokow: „Los Osipowa nie jest mi znany. Wówczas mieszkał on przy ulicy Urickiego, niedaleko od Kalajewa. tam, gdzie pomnik Lenina, plac Lenina, ulica Sowiecka róg Chmielnickiego, w którym domu - nie wiem. Wiem dobrze, że gdzieś w latach 1942-1943 Tokariew otrzymał nową nominację i wyjechał. Objął stanowisko ministra Tatarskiej Republiki Autonomicznej w Kazaniu. Wraz z nim wyjechał tam jego kierowca Suchariew i komendant Andriej Rubanow".

Tokariew: Prawidłowo, wszystko prawidłowo.

Jabłokow: „Dalej chcę uzupełnić, że w grupie Rubanowa. to znaczy w zespole komen-danckim. pracowali Biełogorłow i Zajcew. Są to ci, których jeszcze pamiętam, lecz oni już nie żyją. Ludzie ci z Rubanowem na czele zajmowali się najbardziej smutną pracą, to znaczy rozstrzeliwali tych. którzy byli skazani na karę śmierci. Faktycznie oni byli wykonawcami wyroków".

Tokariew: Chwileczkę. Kiedy mnie mianowano z Kalinina. to nie do Kazania, gdyż do Kazania byłem mianowany później, lecz do Tadżykistanu. Wówczas doradzono mi z Moskwy, bym zabrał ze sobą - po prostu przysłano Rubanowa i Suchariewa. Przysłali tych dwóch, ponieważ wiedziałem o tej operacji, żebym trzymał ich w rękach, a nie paplali i milczeli. Później Suchariew przywiózł Osipowa. No cóż, musiałem wygonić go jak najszybciej. Rozpił się. Nawet podczas pracy upijał się do utraty przytomności. Musiałem go skierować. Tak więc zmusili mnie. by ich zabrać z tego powodu, o którym wspomniałem.

Jabłokow: No cóż. czytam dalej: "Samo wewnętrzne więzienie znajdowało się bezpośrednio pod budynkiem Zarządu NKWD. to znaczy w piwnicach. Tam też odbywały się rozstrzeliwania. Przed wojną komendantami byli albo Siemionów, albo Turkiewicz. Sie-mienow umarł w czasie wojny lub zaraz po wojnie".

Tokariew: Komendantem wewnętrznego więzienia, gdy tylko przyjechałem do końca mojej służby tam. był Cukanow.

Jabłokow: To znaczy, że gdzieś jest błąd. tak?

Tokariew: Błąd?

Jabłokow: Czy to dobrze pamiętacie?

Tokariew: Dobrze pamiętam. Chociaż kiedy w [19]44 r. obwód był rozdzielony na dwa. on zdaje się został mianowany do Wielikich Luków na stanowisko szefa Chozo. To było w |19]44. a w czasie rozstrzeliwań - Cukanow. Na pewno Cukanow.

Jabłokow: Jasne, w pozostałym prawidłowo, tak?

Tokariew: W pozostałym - nie wiem, prawidłowo.

Jabłokow: Przedstawia się wam protokół przesłuchania Miniajewej Jekatieriny Stiepanowny. Przy okazji - bardzo dobrze was wspominała.

Tokariew: Nie zrozumiałem.

Jabłokow: Bardzo dobrze was wspominała.

464

Токарев: Хорошо вспоминала?

Яблоков: Да.

Токарев: Спасибо ей.

Яблоков: Вот том 21, лист 73-77 "сидела в секретариате начальника управления Токарева, но его секретарем не была. В то время секретарем Токарева был Милов Михаил Ильич. После войны я написала рапорт о переводе в территориальные органы НКВД и была направлена на службу в МГБ Татарской ССР в Казань. Там служила до 1962 года и вышла на пенсию. Когда приехала в Казань, министром государственной безопасности Татарской республики был генерал Токарев, тот самый, который был начальником Управления НКВД в Твери.

Токарев: Правильно.

Яблоков: В Казани Токарев служил до 1953 года. В Казани через 14 лет я жила в одном доме с Рубановым Андреем Максимовичем. Он был комендантом управления НКВД в Твери, и вместе с Токаревым перевелся в Казань. Он был комендантом. По характеру своей работы Рубанов должен был заниматься расстрелом. Это его очень мучало и он часто пребывал в состоянии алкогольного опьянения.

Токарев: Правильно, он сошел с ума ..

Яблоков: Сейчас уже точно не помню, когда это было, где-то в середине 50-х в нашем доме был такой разговор. Он был в состоянии алкогольного опьянения и разоткровенничался. Сказал, что все говорят, что он пьяница, но никто не спрашивал, почему он пьет. И потом он мне сказал "Знаете, сколько людей прошло через мои руки, а самих поляков сколько!"

Токарев: Да.

Яблоков: Больше об этом не говорил, я и не спрашивал, так как в нашей работе было не принято интересоваться чужими делами. Когда в 1962 вышла на пенсию и приехала в Тверь, то Рубанов жил в Казани. Там умер."

Токарев: Умер? Не знал, что он умер. Знал, что сошел с ума.

Яблоков: Все правильно?

Токарев: Все правильно.

Яблоков: Ничего не хотите уточнить по поводу этой темы?

Токарев: Ничего.

Яблоков: Представляю вам протокол допроса бывшего старшего сержанта государственной безопасности Управления НКВД калининской области Зайцева Леонида Александровича.

Токарев: Зайцев - это тот, кто был начальником милиции?

Яблоков: Нет, он был старшим сержантом милиции.

Токарев: Старшим сержантом? У меня Зайцев был заместителем по милиции.

Яблоков: Том 21, листы 78-80. Здесь говорится: "Отец мой Зайцев Александр Григорьевич всю жизнь работал в Управлении НКВД калининской области. Пошел на пенсию примерно в 1957 году в звании старшего сержанта и в 1971 году умер. О своей работе почти ничего не рассказывал. Даже не знаю, какую он занимал должность. Помню, что когда был маленьким, носил ему обед к зданию Управления НКВД. которое занимало здание, в котором сейчас находится Медицинский институт. Он дежурил там сутками. Чем занимался? - как я уже говорил, не знаю. Поздней, уже на пенсии, отец, находясь в нетрезвом состоянии, говорил что расстреливал людей но когда где и кого - конкретно не говорил ни мне ни матери".

Яблоков: Не будет ли пояснений, Дмитрий Степанович?  

Tokariew: Dobrze wspominała?

Jabłokow: Tak.

Tokariew: Podziękowanie dla niej.

Jabłokow: A więc ten tom [XXI], karty 73-77: „siedziałam w sekretariacie szefa zarządu Tokariewa. lecz jego sekretarką nie byłam. W tym czasie sekretarzem Tokariewa był Miłow Michaił Iljicz.

Po wojnie napisałam raport o przeniesienie do terytorialnych organów (NKWD] i skierowano mnie do służby w MGB Tatarskiej ASRR do Kazania. Tam pełniłam służbę do (19162 r.. aż przeszłam w stan spoczynku.

Gdy przyjechałam do Kazania, ministrem bezpieczeństwa państwowego Tatarskiej Republiki był generał Tokariew, ten sam, który [był] szefem Zarządu NKWD w Twerze".

Tokariew: Prawidłowo.

Jabłokow: „W Kazaniu Tokariew pełnił służbę do [19]53 r. W Kazaniu przez czternaście lat mieszkałam w jednym mieszkaniu z Rubanowem Andriejem Maksimowiczem. On był komendantem Zarządu NKWD w Twerze i razem z Tokariewem przeprowadził się do Kazania. On był komendantem. Z racji charakteru swojej pracy Rubanow musiał zajmować się rozstrzeliwaniem. Bardzo go to męczyło, więc on stale chodził w stanie zamroczenia alkoholowego".

Tokariew: Prawidłowo, on postradał zmysły...

Jabłokow: „Teraz już nie pamiętam dokładnie, kiedy to było. mniej więcej w połowie lat pięćdziesiątych, w naszym mieszkaniu miała miejsce następująca rozmowa. On był w stanie zamroczenia alkoholowego i zaczął się zwierzać. Powiedział, że wszyscy mówią, iż jest on pijakiem, lecz nikt nie pyta. dlaczego on pije. I dalej powiedział mniej więcej tak: «O Panie, ile ludzi przeszło przez moje ręce. samych Polaków ilu!»".

Tokariew: Tak...

Jabłokow: „Więcej o tym nie mówił, ja zaś nie pytałam, gdyż u nas w pracy nie było przyjęte interesowanie się cudzymi sprawami. Kiedy w |19]62 r. przeszłam w stan spoczynku i przyjechałam do Tweru, to Rubanow mieszkał nadal w Kazaniu. Tam zmarł".

Tokariew: Zmarł? Nie wiedziałem, że on zmarł. Wiedziałem, że zwariował.

Jabłokow: Czy wszystko prawidłowo?

Tokariew: Wszystko prawidłowo.

Jabłokow: Niczego nie chcecie uzupełnić na ten temat?

Tokariew: Niczego.

Jabłokow: Przedstawia się wam protokół przesłuchania byłego starszego sierżanta bezpieczeństwa państwowego Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego Zajcewa Leonida Aleksandrowicza.

Tokariew: Zajcew to ten. który był komendantem milicji?

Jabłokow: Nie. on był starszym sierżantem milicji.

Tokariew: Starszym sierżantem? U mnie był Zajcew - zastępca do spraw milicji.

Jabłokow: Tom XXI, karta 78-80. Mówi się tu: „Ojciec mój. Zajcew Aleksandr Grigorjewicz, przez całe życie pracował w Zarządzie NKWD obwodu kalinińskiego. Odszedł w stan spoczynku mniej więcej w 1957 r. w stopniu starszego sierżanta i w 1971 r. zmarł. O pracy swojej praktycznie nie opowiadał nic. Nawet nie wiem. jakie zajmował stanowisko. Pamiętam, jak będąc chłopcem nosiłem mu obiad do gmachu Zarządu NKWD.

465

Токарев: Но я даже не помню, ничего не помню. Наверно занимался, не будет же человек сам себя оговаривать.

Яблоков: У нас есть протокол осмотра дома отдыха Управления государственной безопасности тверской области в районе поселка Медное - фото. Попробуйте посмотреть их.

Токарев: Нет, нет, ничего не увижу.

Яблоков: Здесь на одном из снимков мост через реку Тверцу, здесь корова идет через ферму, потом лесок и пустырь перед лесом. Может быть на том пустыре…

Токарев: Быть может, может, так, пусть не… Но к сожалению я плохой помощник, к сожалению, к большому сожалению.

Яблоков: Предъявляю вам протокол допроса свидетеля Григорьева Георгия Ивановича. Это том 21, листы 115-128. Из разговора с Леоновым Андреем Павловичем, бывшим комендантом дома отдыха, он узнал следующее: "Как рассказал мне Леонов со слов Федулова бывшего коменданта дома отдыха…"

Токарев: Какого дома отдыха? Что за комендант? Не было там коменданта.

Яблоков: Нет? Да?

Токарев: При мне не было.

Яблоков: У него тоже был служебный домик в районе дач. Он приказал выкопать подвал для хранения картофеля. Земля оказалась вскопанной. Ему сказали, что там были похоронены расстрелянные в 1940 году польские военнопленные и запретили копать там погреб. Кто рассказал об этом коменданту Федулову, Леонов мне не сказал. Но, скорее всего, сказал ему об этом в то время кто-то из руководства Управления НКВД Калининской области. У вас с ним не было никакого разговора?

Токарев: С Федуловым? Не знаю его, понятия не имею.

Яблоков: Понятно. Это событие с Федуловым имело место, как понимаю, в 50-х годах. Кроме того, Леонов рассказал мне, что во время его работы в должности заместителя начальника управления Министерства государственной безопасности Калининской области в 50-х годах стало известно от работников этой организации, что в 1940 году Управление НКВД калининской области перевозило в этапных группах из лагеря польских военнопленных. Как понимаю - офицерский состав - можно даже сказать, из высшего общества, которые имели…"

Токарев: Какой состав?

Яблоков: Из высшего общества.

Яблоков: …Которые имели ценности, часы, кольца. Их попросту оставили в помещении здания НКВД. В настоящее время это Медицинский институт на Советской улице, 2. Хорошо знаю это здание. В то время там была редакция газеты "На страже революции". Здание Управления НКВД имело обширное подвальное помещение, специальные приспособленные камеры для подследственных.  

który zajmował budynek, gdzie obecnie mieści się Instytut Medyczny. On dyżurował tam przez całe doby. Czym się zajmował? - jak już mówiłem, nie wiem. Później, już na emeryturze, ojciec będąc w stanie nietrzeźwym mówił, że zajmował się rozstrzeliwaniem ludzi, lecz kiedy, gdzie, kogo - konkretnie nie mówił ani mnie, ani matce".

Jabłokow: Żadnych wyjaśnień nic macie Dmitriju Stiepanowiczu?

Tokariew: Ale ja nawet nie pamiętam... nic pamięta. Widocznie zajmował się. przecież nie będzie człowiek sam siebie obgadywać.

Jabłokow: Mamy tu protokół oględzin osiedla letniskowego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego obwodu twerskiego w rejonie miejscowości Miednoje - stykówki fotografii. Może spróbujecie je zobaczyć?

Tokariew: Nie, nie, niczego nie zobaczę...

Jabłokow: Tu, na jednym ze zdjęć, most przez rzekę Twiercę, tu z kolei krówka idzie sobie przez bazę hodowlaną, następnie lasek i tu pustkowie przed lasem. Być może na tym pustkowiu...

Tokariew: Być może. może lak. no niech tam... Niestety, tu jestem kiepskim pomocnikiem z powodu nieszczęścia, wielkiego nieszczęścia.

Jabłokow: Proponuje się wam protokół przesłuchania świadka Grigorjewa Gieorgija Iwanowicza. To jest tom XXI. karta 115-128. Z rozmów z Leonowem Andriejem Pawłowiczem - byłym komendantem osiedla letniskowego - dowiedział się on co następuje: „Jak opowiedział mi Leonów, ze słów Fiedułowa, byłego komendanta osiedla letniskowego..."

Tokariew: Jakie tam osiedla letniskowe? Co za komendant? Nie było tam komendanta.

Jabłokow: Nie? Tak?

Tokariew: Za moich czasów nie było.

Jabłokow: ..Ten także miał służbowy domek w rejonie dacz. Postanowił wykopać piwnicę do przechowywania ziemniaków. Ziemia okazała się wzruszona. Zakomunikowano mu. że tam są pochowani rozstrzelani w [19] 40 r. polscy jeńcy wojenni i zakazano kopania tam piwnicy. Kto powiedział o tym komendantowi Fiedułowowi. Leonów mi nie wyjaśnił, lecz najwidoczniej powiedział mu o tym w tamtych latach ktoś z kierownictwa ówczesnego Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego".

Jabłokow: Czy nie mieliście z nim żadnych rozmów?

Tokariew: Z Fiedułowem? Nie znam go. pojęcia nie mam.

Jabłokow: Zrozumiałe. „Te wydarzenia z Fiedułowem miały miejsce, jak zrozumiałem, w latach pięćdziesiątych. Oprócz tego Leonów powiedział mi, że w czasie jego pracy na stanowisku zastępcy szefa Zarządu Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego obwodu kalinińskiego w latach pięćdziesiątych wiadomym stało się od pracowników tej instytucji, że w [19]40 roku Zarząd NKWD obwodu kalinińskiego dowoził w etapowych grupach z obozu ostaszkowskiego polskich jeńców wojennych. Jak zrozumiałem, skład oficerski - można nawet powiedzieć z wyższej sfery, którzy posiadali..."

Tokariew: Jaki skład?

Jabłokow: Z wyższej sfery...

Tokariew: Z wyższej sfery. tak.

Jabłokow: ..................... którzy posiadali kosztowności, zegarki, pierścionki. Pozostaw li je po

prostu w pomieszczeniu Zarządu NKWD. Obecnie jest to Instytut Medyczny przy ulicy

466

Токарев: Для кого?

Яблоков: Для подследственных.

Токарев: Ага.

Яблоков: Как известно из статей областной газеты "Калининская Правда" за 1989-1990 года, такие камеры были, и не только в подвалах, но и в помещении чердаков. Леонов сказал мне также, что тех, привезенных поочередно польских солдат, вывозили потом из здания Управления НКВД ночью машинами до дома отдыха под Медное и там расстреливали. Такую информацию я получил от Леонова. При этом он мне не говорил, что тех поляков расстреливали в подвалах, а потом останки вывозили в район поселка Медное чтоб похоронить. Хорошо помню, что партию в определенное время отвозили машинами в район дома отдыха НКВД за поселком Медное, и там около большой ямы расстреливали и в ту яму выкидывали. Скорее всего, занималась этим комендантская команда Калининского Управления НКВД, и хотелось бы сказать, что расстрелом поляков занимались работники комендатуры под началом коменданта Рубанова. Видел его лично и помню. Это был сильный мужчина с большими усами как у Буденного…"

Токарев: Да (Перерыв при прослушивании - разные голоса, неразборчивые фразы)

Яблоков: … и кроме того… А дальше вопрос редакции областной газеты калининской: почему он в таком состоянии? Рубанов сказал, что ночью в подвале Управления НКВД он должен был работать, то есть расстреливать приговоренных судом Особого Совещания, тройкой. И он, Рубанов, выяснил, что за исполнение этой работы им давали специально спиртные напитки.

Токарев: Что выдавали?

Яблоков: Спиртные напитки, водку, спирт… Что можете пояснить по этому вопросу?

Токарев: Ничего. О расстрелах уже рассказал. Рассказали мне в Смоленске о преступной глупости. Там начали расстреливать на месте захоронения.

Яблоков: Да.

Токарев: Вот что стало сигналом. Там один начал убегать, кричал, люди слышали.

Яблоков: А вы от кого услышали?

Токарев: Не помню сейчас, кто мне рассказал.

Яблоков: А когда это было примерно?

Токарев: Это рассказали мне недавно.

Яблоков: А где их расстреливали?

Токарев: Не знаю.

Яблоков: Только так, это разговоры все.

Токарев: Только разговоры… да.

Яблоков: Так, предъяаляю вам протокол допроса Боброва Сергея Ильича, бывшего охранника Управления НКВД Калининской области который дал показания…  

Sowieckiej 2. Dobrze znam ten budynek. Tam wówczas mieściła się redakcja gazety «Na straży rewolucji". Tak więc budynek ówczesnego Zarządu NKWD miał obszerne pomieszczenia piwniczne, specjalnie urządzone tam cele dla pozostających w śledztwie".

Tokariew: Dla kogo?

Jabłokow: Dla pozostających w śledztwie.

Tokariew: Aha...

Jabłokow: „Jak już słyszałem z obwodowej gazety «Kalininskaja Prawda" za lata 1989-1990 takie cele były. i to nie tylko w piwnicach, lecz i w pomieszczeniu poddasza. Leonow powiedział mi także, iż tych przywożonych kolejno polskich żołnierzy wywozili następnie z gmachu Zarządu NKWD w nocy samochodami do osiedla letniskowego pod Miednoje i tam rozstrzeliwali. Takie właśnie informacje otrzymałem od Leonowa. Przy tym on mi nie mówił, że tych Polaków rozstrzeliwali wprost w piwnicach, a potem zwłoki wywozili w rejon osiedla Miednoje celem pochowania. Dobrze pamiętam, że partie w ciągu określonego czasu odwożono samochodami do rejonu letniskowego osiedla NKWD za miejscowością Miednoje i tam obok wielkiego dołu rozstrzeliwano i do tego dołu wrzucano. Najwidoczniej zajmowała się tym komendancka załoga kalinińskiego Zarządu NKWD. I ponadto chcę powiedzieć, że rozstrzeliwaniem Polaków zajmowali się pracownicy komendantury z ówczesnym komendantem Rubanowem na czele. Widziałem go osobiście i pamiętam. Był to mocny chłop z wielkimi wąsami jak u Budionnego i ponadto..."

Tokariew: Tak. (Przerwa w toku nagrywania - różne głosy, min. techników - niewyraźna wymiana zdań).

Jabłokow: „... i ponadto, ale tu... A dalej pytanie redakcji obwodowej gazety kalinińskiej: dlaczego on w takim stanie? Rubanow opowiedział, że w nocy musiał w piwnicy Zarządu NKWD popracować, to znaczy rozstrzeliwać skazanych przez sąd. Kolegium Specjalne, trójkę. I on. Rubanow, wyjaśnił, że za tę pracę - wykonane rozstrzelania - im wydano specjalne napoje spirytusowe".

Tokariew: Co wydano?

Jabłokow: Napoje spirytusowe, wódkę, spirytualia... Co możecie wyjaśnić w tych kwestiach?

Tokariew: Właściwie nic. O rozstrzeliwaniach już powiedziałem. Opowiadali mi w Smoleńsku o postępowaniu głupszym. Tam zaczęli rozstrzeliwać na miejscu grzebania .

Jabłokow: Tak...

Tokariew: 1 oto. co stało się sygnałem: tam jeden [ze skazańców] uciekał, usiłował uciec, krzyczał, ludzie słyszeli.

Jabłokow: A wy od kogo słyszeliście?

Tokariew: Nie pamiętam teraz, kto mi opowiadał.

Jabłokow: A kiedy to było. mniej więcej?

Tokariew: To niedawno opowiadano mi.

Jabłokow: A gdzie ich rozstrzeliwali?

Tokariew: Nie wiem.

Jabłokow: Tylko tak. to taka rozmowa.

Tokariew: Tylko taka rozmowa.... tak.

Jabłokow: Tak... Przedstawia się wam protokół przesłuchania Bobrowa Siergieja Il-jicza, byłego wartownika Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego. który zeznał...

467

Токарев: Бобров?

Яблоков: Бобров.

Токарев: Не помню.

Яблоков: Во время моего поступления на службу в Управление НКВД начальником Управления был Токарев, а комендантом Управления - Рубанов Андрей Максимович. Потом вдвоем куда-то ушли, но когда это было и в связи с чем, не помню. Кроме Рубанова, в комендантской команде были Белогорлов и Зайцев - оба уже умерли. Мы закончили представление документов. Есть ли у вас какие-либо уточнения к протоколам допроса?

Токарев: Я старался. Когда меня допрашивали, я старался рассказать все что знал. Но может что-то пропустил. В этом нет ничего удивительного, мне уже скоро пойдет 90-ый год, а кроме того с момента происходящих событий прошло полвека. Не брать это во внимание невозможно. Может быть что-либо упустил, но только скажу то, что не принимал участие в расстрелах не потому что был человеком слабохарактерным, а из-за моральных принципов. Еще в то время говорил товарищам - Павлову говорил - а как с Женевским соглашением в деле касающимся военнопленных с 1925 г.? Решение высшей инстанции, как сказал Кобулов, или высокой инстанции, уже не помню.

Яблоков: Вы понимаете, что высшая инстанция - это не Особое Совещание?

Токарев: Нет-нет, понимаю что это ЦК, Политбюро, но не знал точно когда мне сказал Василий Иванович. Он сказал, что это было решение Политбюро.

Яблоков: И все было решением?

Токарев: Да. Было. Это меня окончательно убедило в том, что изначально считалось правильным. Я считал это несправедливо. А что мог сделать? Подумайте сами. Что мог сделать кто-либо другой? Что?

Яблоков: А отказать?

Токарев: Отказать? А помните предупреждение Кобулова - я говорил вам - не должно быть ни одного живого свидетеля! Я даже одного водителя, фамилии уже не помню, уговаривал, чтобы он согласился, потому что ему было заявлено, а паренек, золотой паренек, хороший шофер, человек хороший. Я решил его спасти, думал - расстреляют человека. Так было.

Яблоков: Дмитрий Степанович, у вас есть еще какие-либо уточнения?

Токарев: Нет, наверно нет. Дело ужасно неприятное. Не знаю, как буду выкручиваться. Чем оправдаться? Ничем.

Яблоков: Так. Все так?

Токарев: Теперь все.

Яблоков: Допрос зафиксирован на видеопленке. Запись окончена в 14.25, нет, в 13.25 - оговорился. Сейчас 13.25. Лента будет перемотана с целью просмотра и уточнения деталей. Прошу выключить. (После прослушивания кассеты)

Яблоков: Уже идет, да. Дмитрий Степанович, после просмотра и прослушивания записи вашего допроса все ли понятно? У вас есть поправки и уточнения?  

Tokariew: Bobrow?

Jabłokow: Bobrow.

Tokariew: Nie pamiętam.

Jabłokow: „W chwili mojego zaciągnięcia się do służby w Zarządzie NKWD szefem Zarządu był Tokariew. a komendantem Zarządu Rubanow Andriej Maksimowicz. Potem obaj gdzieś odeszli, lecz kiedy (to) było i w związku z czym - teraz nie pamiętam. Oprócz Rubanowa w załodze komendanckiej działali Biełogorlow i Zajcew: obaj już nie żyją".

W zasadzie zakończyliśmy przedstawianie dokumentów. Czy macie jakieś uzupełnienia do protokołu przesłuchań?

Tokariew: Starałem się... Kiedy mnie przesłuchiwano, starałem się powiedzieć wszystko, co wiedziałem. Ale. być może. nieco przeoczyłem. Nie ma w tym nic dziwnego, gdyż niedługo skończę 90 lat. a oprócz tego od chwili wydarzeń minęło przecież pół wieku. Nie uwzględnić tego, wydaje mi się nie można. Być może coś opuściłem, ale jedno tylko oświadczam, że jeżeli nie brałem udziału, a nawet nie byłem obecny przy rozstrzeliwaniach, to nie dlatego, że jestem człowiekiem o słabym charakterze, lecz z pobudek czysto moralnych. Już wówczas mówiłem towarzyszom - Pawłowowi mówiłem: a jak jest z porozumieniem genewskim w sprawie stosunku do jeńców wojennych z 1925 r.?³⁴ Decyzja wyższej instancji -jak powiedział Kobułow - czy też wysokiej instancji, już nic pamiętam...

Jabłokow: Wówczas rozumieliście, że wysoka instancja to nie Kolegium Specjalne?

Tokariew: Nie. nie. zrozumiałem, że to KC, Biuro Polityczne, lecz nie wiedziałem dokładnie do chwili, gdy mi powiedział Wasilij Iwanowicz. On powiedział: to była uchwała Biura Politycznego.

Jabłokow: 1 mimo wszystko była uchwała?

Tokariew: Taak... była. To mnie ostatecznie utwierdziło w przekonaniu, które początkowo kształtowało się jako pozytywne. Uznawałem to za niesprawiedliwe. A co mogłem zrobić. Pomyślcie sami. Co mógł ktokolwiek inny zrobić. Co? Nic.

Jabłokow: A odmówić?

Tokariew: Odmówić? A pamiętacie ostrzeżenie Kobułowa - mówiłem wam - nie powinno być ani jednego żywego świadka! Ja nawet jednego kierowcę, nazwiska teraz nie pamiętam, namawiałem, żeby się zgodził, dlatego że mu oznajmiono, a chłopak, złoty chłopak, szofer dobry, człowiek dobry. Zdecydowałem się uratować go. myślę - rozstrzelają człowieka. Tak było...

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu, czy macie jeszcze jakieś uzupełnienia? Bo czas już...

Tokariew: Nie. chyba nie. Sprawa tak okropnie nieprzyjemna. Nie wiem. jak będą wykręcać się. jak? Czym usprawiedliwiać? Niczym.

Jabłokow: Ta...ak. Wszystko, tak?

Tokariew: Raczej wszystko.

Jabłokow: Przesłuchanie zarejestrowane na taśmie wideo zakończone. Zapis jest przerwany o godzinie 14 minut 25. nie 13.25 - omyliliśmy się. Teraz jest 13.25. Taśma będzie cofnięta do pozycji wyjściowej celem przeglądu i uzupełnienia. Proszę wyłączyć.

(Po przesłuchaniu taśmy)

Jabłokow: Już idzie. tak. Dmitriju Stiepanowiczu. czy już obejrzeliście kasetę wideo waszego protokołu przesłuchania - czy wszystko jasne? Czy są jakieś uzupełnienia i poprawki?

468

Токарев: Протокол внимательно слушал. Подтверждаю, что записано все правильно, за исключением некоторых моментов, имющих, наверное, второстепенное значение. Вспомнил, например, фамилию режиссера фильма. Это был Ромм. Михаил Ромм. Кажется Михаил Михайлович, отчество точно не помню. И Ромма как режиссера ценили высоко - он спас жизнь своему брату. Говорил это в протоколе.

Яблоков: Во время просмотра кассеты вы говорили, что допрашивали только одного молодого парня.

Токарев: Записали в протоколе, что допрашивал поляков перед расстрелом. Я задал вопрос только одному человеку, которого считал еще молодым парнем. Он был настолько молод, что нельзя было на него не обратить внимания. Спросил - "как твое имя?" Он представился. Не помню его имени. "Сколько тебе лет?" - "Восемнадцать". Будем говорить по-польски. Да. "А где служишь?" - "В пограничной охране".

Яблоков: Дмитрий Степанович, не надо так подробно.

Токарев: Только того парня спросил, а он мне ответил. Больше никаких поляков не допрашивал.

Яблоков: Вы хотели также поправить фамилию начальника Спецотдела. Не Заденепин, а Зателепин.

Токарев: Начальник Спецотдела Зателепин, повторяю еще раз, никакого отношения к Управлению НКВД не имел. Он относился к своей специальной линии и к территориальным органам НКВД не имел отношения служебного.

Яблоков: Вы хотели также внести поправки в вопрос о том, что корреспондент увидел в подвалах здания НКВД. Что это могло быть?

Токарев: Допускаю, что он увидел там оборудование центрального отопления. Здание отапливалось такой системой. А оборудованных там каких-то тайных камер чтобы подслушивать или для каких-либо других целей - я думаю это неточность. Это домыслы того журналиста, что в той газете написал.

Яблоков: Понятно. Хотели также уточнить. Олег, Олег...

Токарев: Сейчас о том, что касается орудий пыток. Более шести лет там работал, и для меня никаких секретов не было. Своим долгом я считал создание порядка, установление правопорядка и т.д. Не мог не знать об орудиях пыток, если бы они были. Не было там никаких орудий пыток.

Яблоков: Хотите внести поправки в вопрос о величине рва?

Токарев: О размерах рва преувеличивал. Рвы были величиной 8-10 метров в среднем, значит яма должна была быть достаточно большой, чтобы вместилось 250 человек, или, как это было в первый раз, 300 человек. Также о должности Сененкова. Должность Сененкова назвал ошибочно. Говорил, что он был из начальника Управления НКВД переведен в Москву на должность управляющего отделом ЦК, а на самом деле он был назначен заместителем управляющего отделом ЦК. Это так.

Яблоков: Дмитрий Степанович, еще один вопрос.

Токарев: Пожалуйста.

Яблоков: Предъявляется вам распоряжение об отправке польских военнопленных из Осташковского лагеря НКВД в распоряжение начальника управления НКВД Калининской области. Это том 10. Здесь 67 таких документов, по которым выслали польских военнопленных из Осташковского лагеря в ваше управление НКВД.  

Tokariew: Protokołu wysłuchałem uważnie. Uważam, że zanotowano wszystko prawidłowo, z wyjątkiem niektórych momentów, mających może drugorzędne znaczenie. Otóż przypomniałem sobie na przykład nazwisko reżysera filmowego. Był to Romm. Michaił Romm, wydaje się Michaił Michajłowicz. za imię ojca nie ręczę. I oto Romm - jako reżysera cenili go bardzo wysoko - uratował życie swemu bratankowi. Mówię o tym w protokole.

Jabłokow: W toku przeglądu kasety stwierdziliście, że przepytywaliście tylko jednego młodego chłopaka.

Tokariew: Zapisaliście w protokole, że przepytywałem Polaków przed rozstrzelaniem. Zadałem pytanie tylko jednemu człowiekowi, którego traktowałem jeszcze jako chłopaka. Był on na tyle młody, że po prostu nie można było nic zwrócić na niego uwagi. Zapytałem: „Jak się nazywasz"? On się przedstawił. Nie pamiętam jego nazwiska. „Ile masz lat"? -„Osiemnaście" - będziemy mówić po polsku. ta...ak. „A gdzie służyłeś"? „W straż}' granicznej".

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu. nie trzeba lak szczegółowo...

Tokariew: Tylko tego chłopca zapytałem, a on mi odpowiedział. Więcej żadnemu Polakowi pytań nic zadawałem.

Jabłokow: Chcieliście także poprawić nazwisko szefa Wydziału Specjalnego - nic Zadieniepin. lecz Zatielepin.

Tokariew: Naczelnik Wydziału Specjalnego Zatielepin, powtarzam raz jeszcze, żadnego stosunku do Zarządu NKWD nie miał. On podlegał po swojej „specjalistycznej" linii i do terytorialnych organów NKWD nie miał służbowego stosunku zależności.

Jabłokow: Chcieliście także wnieść poprawki w kwestii tego, co korespondent zobaczył w piwnicach gmachu NKWD. Co to mogło być?

Tokariew: Przypuszczam, że on zobaczył tam węzeł centralnego ogrzewania. Budynek ogrzewany był takim właśnie systemem. A urządzenie tam jakiś potajemnych cel po co. by podsłuchiwać lub coś innego traktuję jako niedorzeczność... niedorzeczność. To domysły tego dziennikarza, który w tej gazecie napisał.

Jabłokow: Jasne. Chcieliście także uściślić. Ołag, Ołag...

Tokariew: Teraz w sprawie narzędzi tortur. Z górą sześć lat tam pracowałem i przede mną żadnych sekretów nie było. Za swoje podstawowe zadania uważałem wprowadzenie porządku i ustanowienie praworządności itd. Nie mogłem nie wiedzieć o narzędziach tortur, gdyby one były. Nie było tam żadnych narzędzi tortur.

Jabłokow: Chcieliście wnieść poprawkę w sprawie wielkości rowu.

Tokariew: O rozmiarach rowu - tu przesadziłem. Rowy były wielkości około 8-10 m w średnicy, to znaczy dół miał być wystarczająco duży. ażeby zmieścić 250 ludzi lub. jak to było za pierwszym razem. 300 osób.

Także w sprawie stanowiska Sienienkowa. Stanowisko Sienienkowa nazwałem przez pomyłkę nieprawidłowo. Mówiłem, że on ze stanowiska szefa Zarządu NKWD był przeniesiony do Moskwy na stanowisko kierownika Wydziału KC. a faktycznie był przeniesiony na stanowisko I zastępcy kierownika Wydziału KC. O. to jest to.

Jabłokow: Dmitriju Stiepanowiczu i jeszcze jedno pytanie.

Tokariew: Proszę bardzo.

Jabłokow: Przedstawia się wam polecenia wysłania polskich jeńców wojennych z ostaszkowskiego obozu NKWD do dyspozycji szefa Zarządu NKWD obwodu kalinińskiego. To

469

Токарев: Так ведь на расстрел?

Яблоков: Да. 67 списков в среднем по 100 человек, а в сумме 6 287 человек в период с 1 апреля до 19 мая 1940 года. Одновременно рапорты комендантов конвоев за тот самый период об этапе тех военнопленных из Осташковского лагеря до Калинина.

Токарев: Да.

Яблоков: Возникает проблема - можно ли на основании этих списков… здесь, например, сказано - вот рапорт этапа 84, 6 апреля 1940 г. в 5 вагонах выслано этапом 494 военнопленных. Можете ли вы сказать, что 494 военнопленных было расстреляно 6 апреля 1940 г.?

Токарев: Нет, не могу этого сказать. Более 300 человек в день не расстреливали, это был один случай, первый случай, допустили это. Это надо было делать в темноте, а ночь была уже короткая. Потом начали привозить и расстреливать за ночь по 250 человек.

Яблоков: По 250 человек. Понятно.

Токарев: Да.

Яблоков: Понятно. У вас такие данные - 10 апреля привезли 233 человека.

Токарев: Этого я не знаю. Это к Кривенко.

Яблоков: 13 апреля - 30 человек. 14 апреля - 299 человек. 17 апреля - 350 человек. 14 апреля - 136 человек. 22 апреля - 42 человека. 24 апреля - 195 человек. 26 апреля 1940 - 52 человека. 30 апреля - 188 человек. И 5 апреля - 343 человека. Ясное дело - это не все вагоны, не все этапы. То, что нам пока удалось найти. И еще, скажите, Дмитрий Степанович, можно ли считать, что если расстреляно 6287 человек - то есть люди которые были названы в этих документах, и если приблизительно расстреливали по 250 человек в сутки, то сколько примерно было рвов, в которых закопаны польские военнопленные?

Токарев: Здесь потребуется простая арифметика. Поделите каждую тысячу на 4 - примерно 24-25 ям. Говорю приблизительно, потому что время от времени отсутствовал, выезжал в районы. Может быть, тогда количество расстрелянных было другое - не знаю. Но знаю хорошо, что впервый раз, когда к расстрелу доставили 300 человек, ночи нам на это не хватило. Не нам говорю, так как себя к этому делу не отношу, а полностью его отрицаю. И так принято решение привозить по 250 человек - подтверждаю еще раз. Могли только быть отклонения, но только в меньшую сторону, а ночи становились короче и короче. Могли быть отклонения.

Яблоков: И последнее… Из вашего рассказа следует, что ваши подчиненные - водители, работники комендатуры, охранники и некоторые офицеры следователи участвовали в расстреле польских военнопленных. Кроме того, вы рассказали о спасении одного водителя, которому дали приказ участвовать в операции. А не давали ли вы тем вашим подчиненным приказа участвовать в этой акции?

Токарев: Решительно никакого приказа не давал.

Яблоков: Напрашивается вопрос - тогда ваши ли это подчиненные?

Токарев: Мои подчиненные, но тут работал мой первый заместитель - Павлов.  

jest tom X. Tu jest 67 takich list. według których wysyłano polskich jeńców wojennych z obozu ostaszkowskiego do waszego Zarządu NKWD³⁵.

Tokariew: Tak więc na rozstrzelanie?

Jabłokow: Tak. 67 list przeciętnie po 100 osób. a w sumie 6 287 osób w okresie od 1 kwietnia do 19 maja [19]40 r. Równocześnie raporty komendantów konwojów za ten sam okres o etapowaniu tych jeńców wojennych z obozu ostaszkowskiego do Kalinina.

Tokariew: Tak.

Jabłokow: Powstaje problem: czy można na podstawie tych list.... tu na przykład jest powiedziane - oto raport etapu 84, 6 kwietnia [19]40 r. w 5 wagonach wysyłano etapem 494 jeńców wojennych . Czy możecie powiedzieć, że tych 494 Jeńców wojennych zostało rozstrzelanych właśnie 6 kwietnia [19]40 r.?

Tokariew: Nie. nie można tego powiedzieć. Ponad 300 osób dziennie nie rozstrzeliwano: to był jedyny wypadek, pierwszy wypadek, dopuszczono się tu przeliczenia. To trzeba było robić w ciemności, noc była już krótka. Potem zaczęli przywozić, to jest rozstrzeliwać w ciągu nocy po 250 ludzi.

Jabłokow: Po 250 ludzi. Jasne.

Tokariew: Tak...

Jabłokow: Jasne. U was są takie dane: 10 kwietnia przywieźli 233 osoby...

Tokariew: Tego to ja nie wiem. to do Kriwienki.

Jabłokow: ... 13 kwietnia - 30 osób. 14 kwietnia - 299 osób. 17 kwietnia - 350 osób. 14 kwietnia 136 osób. 22 kwietnia - 42 osoby. 24 kwietnia - 195 osób. 26 kwietnia [19]40 r. to wszystko - 52 osoby. 30 kwietnia - 188 osób o 5 kwietnia 343 osoby. Rzecz naturalna to nie wszystkie wagony, nic wszystkie etapy. To, co nam na razie udało się wyszukać.

I jeszcze takie pytanie: powiedzcie. Dmitriju Stiepanowiczu, czy możemy uważać, że jeżeli rozstrzelano 6 287 osób - to znaczy osoby, które były wymienione w tych listach, poleceniach - i w przybliżeniu rozstrzeliwano po 250 osób na dobę. to ile mniej więcej było rowów, w których grzebano jeńców wojennych?

Tokariew: Tu jest potrzebna zwykła arytmetyka. Podzielcie każdy tysiąc na cztery -w przybliżeniu 24-25 dołów. Mówię w przybliżeniu dlatego, iż od czasu do czasu bywałem nieobecny, wyjeżdżałem do podległych rejonów. Być może wówczas liczba rozstrzeliwanych była inna - nie wiem. Wiem natomiast dobrze, że po pierwszym wypadku, gdy dostarczono 300 ludzi do rozstrzelania, nocy nam na to nie starczyło. Ściślej mówiąc, nie nam. bo siebie nie zaliczam do uczestników tej sprawy, nie zaliczam, kategorycznie tę sprawę odrzucam. W ten sposób podjęto decyzję o 250 ludziach - powtarzam raz jeszcze. Mogły jednak być odchylenia, lecz tylko w stronę zmniejszenia, albowiem dnie. a raczej noce stawały się krótsze, krótsze i krótsze. Mogły być odchylenia...

Jabłokow: I ostatnie... Z waszych zeznań wynika, że wasi podwładni: kierowcy, pracownicy komendantury, strażnicy i niektórzy oficerowie śledczy, brali udział w operacji rozstrzeliwania polskich jeńców wojennych. Oprócz tego opowiedzieliście o uratowaniu jednego z kierowców, któremu wydaliście rozkaz uczestniczenia w operacji. Czy nie wydaliście tym waszym podwładnym żadnego rozkazu uczestniczenia w tej akcji?

Tokariew: Zdecydowanie żadnego rozkazu nie wydałem.

Jabłokow: Nasuwa się pytanie: to przecież wasi podwładni?

Tokariew: Moi podwładni, lecz tu działał mój pierwszy zastępca - Pawłów.

470

Яблоков: Павлов? Да?

Токарев: Он все это организовывал. Он с помощью Борисова. Второго заместителя.

Яблоков: Все ясно. У меня нет больше вопросов. А у вас есть еще какие-либо поправки и уточнения?

Токарев: Стараюсь вспомнить, сколько было всего расстрелянных. Ваша цифра немного не сходится с той которую я запомнил. Расстрелянных было 6 295 плюс 1. Еще раз 6295 плюс 1 (1-это бандит, можно его не считать).

Яблоков: Все ясно. Есть ли еще какие либо уточнения?

Токарев: Больше нет.

Яблоков: Все правильно?

Токарев: Все правильно.

Яблоков: На этом допрос с использованием видеоленты закончен.

Яблоков: (К участникам) Есть ли какие поправки?

Поправок нет.

Яблоков: У участников дела нет поправок и изменений. Заканчиваем.

Копия, видеозапись.

Министерство юстиции, краевая прокуратура. Материалы следствия в деле катынского преступления.

Опубликовано: Zeszyty Katyńskie (Катынские тетради). - 1994. - №3. - Zeznanie Tokariewa (Допрос Токарева.) - s. 7-71.  

Jabłokow: Pawłow? Tak?

Tokariew: On to wszystko organizował. On. przy pomocy Borisowa. drugiego zastępcy.

Jabłokow: Wszystko jasne. Nie mam więcej pytań, a wy macie jeszcze jakieś poprawki, uzupełnienia?

Tokariew: Starałem się przypomnieć sobie, ilu było wszystkich rozstrzelanych? Wasza liczba trochę nie zgadza się z tą liczbą, którą zapamiętałem. Rozstrzelanych było 6 295 plus 1. Jeszcze raz: 6 295 plus 1 (jeden - to bandyta, można go nic uwzględniać)

Jabłokow: Wszystko jasne. Czy są jeszcze jakieś zmiany, poprawki?

Tokariew: Raczej nie.

Jabłokow: Wszystko prawidłowo?

Tokariew: Wszystko prawidłowo.

Jabłokow: Na tym przesłuchanie z użyciem taśmy wideo kończy się. (Do uczestników) Czy są jakieś uzupełnienia?

Uczestnicy: Uzupełnień nie ma.

Jabłokow: Uczestnicy działań śledczych nie mają uzupełnień i zmian. Wobec leg kończymy.

Kopia, wideogram.

Ministerstwo Sprawiedliwości - Krajowa Prokuratura. Materiały śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej

Opublikowano: "Zeszyty Katyńskie", 1994. nr 3: Zeznanie Tokariewa. s. 7-71.

471

Админ. ermamail@mail.ru